Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
143
Mustamlakachilik tizimi faqat universitetlar ta'sis etmadi. Misrning britaniyalik hokimi 
lord Kromer ogohlantirib aytganiday, bunday institutlar millatchilik harakatiga bosh 
bo‘lib, mustamlakachilik boshqaruviga xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan diniy zodagonni 
emas, mahalliy madaniy zodagonni o‘qitishi kerak edi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng mafkuraviy iqlim o‘zgarishi bilan Yevropa imperiyalari 
nihoyat o‘z bayroqlarini bir oz tushirishga majbur bo‘lgach, Yaqin Sharq jamiyatlari 
keskin bo‘linishlarga yuz tutdi. Sobiq hukmron elita: turk aslzodalarining Misr podshohi 
saroyi singari qoldiqlari haddan tashqari erinchoq va korruptsiyalashgan hamda 
hukumat ishlarini yuritish tajribasiga ega emas edi. O'rta sinflarning ulkan bo‘lagi: 
texnokratlar, maktab o‘qituvchilari, davlat xizmatchilari kabi g‘arbcha dunyoqarashga 
moyil hamda o‘z mamlakatlarining mahalliy va an'anaviy qadriyatlariga nafrat bilan 
qarar edi. Shahar va qishloq ommasi esa xalq dinining turli shakllariga e'tiqod qilar, na 
fuqarolik jamiyati qurish va na siyosiy islohotlar o‘tkazish uchun tashviq qilishga qiziqish 
bildirar edi.
Bunday ijtimoiy boshboshdoqlik barobarida yanada chigal murakkabliklar mavjud edi. 
20-asrning dunyo tartibi milliy davlat printsipiga tayanar, Yaqin Sharq mamlakatlaridan 
esa ana shu printsipga amal qilish talab etilardi. Ammo hech kim milliy davlat faqat 
G'arb jamiyatiga xos bo‘lgan tarixiy taraqqiyot mahsuli ekanini va boshqa
tamaddunlarga xos dunyoning demografik va madaniy manzarasi G'arbning bu 
muassasiga to‘g‘ri kelmasligini tushunmas edi. Mustamlakachilik davridan so‘ng paydo 
bo‘lgan zodagonlar har bir narsada G'arbga taqlid qilishga urinar edi. Ular milliy bayrog‘i, 
futbol komandasi, milliy pul birligi va pochta markalari bo‘lishini istar va ushbu ramzlar 
paydo bo‘lishi bilan qolgan hamma narsa hal bo‘lib ketadi, deb o‘ylar edi.
Ammo Yaqin Sharq manzarasi bunday loyihani qabul qilishga tayyor emas edi. Ijtimoiy 
bo‘linish madaniy bo‘linish ham edi: omma an'anaga sodiq bo‘lgan bir paytda zodagonlar 
Yevropa qadriyatlarini afzal ko‘rar edi. Omma arab tilida, zodagonlar esa ingliz yoki 
frantsuz tilida so‘zlashar edi. Ular kiyimi, oziq-ovqati, oilaviy turmush tarzi va intilishlari 
bilan o‘zaro raqobatlashar, Parij, London va Rimda ustuvor bo‘lgan me'yorlarning 
to‘xtovsiz o‘zgarib turishiga qarab, goh haqiqiy, gohida esa chalkash bo‘lar edi.
Bu mustamlakachilik boshqaruvining boshqa bir o‘shandan kam bo‘lmagan soliqqa oid 
merosi, ya'ni mintaqaning xalqaro chegaralari tufayli yanada yomonlashib ketdi. 
Tarixda hech qachon Iordaniya, Iroq, Livan, Janubiy Yaman yoki Liviya degan davlat 
bo‘lmagan. 20-asrning boshlariga qadar bu mintaqa Istanbuldagi Usmonlilar sultonining 
yagona hukmronligi ostida birlashtirilgan, Makka, Bag‘dod va Tirana singari uzoq yerlar 
uzra ham yagona bayroq hilpirab turar edi. Bu qadar bepoyon, qashshoq, ammo 
nihoyatda tinchliksevar va barqaror zaminda son mingta kam sonli elatlar o‘z bilganicha 
kun kechirar edi. Druz, shia, yazdiylar, xristianlar, yahudiylar va boshqa diniy guruhlar; 
arablar, turklar, albanlar va boshqa etnik guruhlar. Usmonlilar imperiyasi milliy davlat 
emas edi, ammo shu bilan birgalikda, yevropaliklar tushunchasidagi boshqa davlatlar 
ustidan hukm yurgizadigan metropoliya
[501]
mamlakati ham emas edi. U ma'lum 
ma'noda Amerika Qo‘shma shtatlarini eslatardi. Xuddi AQSh singari Usmonlilar davlat 
tizimi fuqarolikni etnik guruhlarga asoslanmasdan belgilar edi. Frantsiya frantsuzlarning, 
Germaniya nemislarning vatani bo‘lsa, Amerika etnik kelib chiqishi kim bo‘lishidan qat'i 
nazar, amerikaliklarning vatanidir; Usmonlilar imperiyasi ham Istanbuldagi sultonning 
hokimiyatini tan olgan turli etnik guruhlarning vatani bo‘lgan.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter