Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
18
kompaniyasi» roziligi bilan «Upanishadlar»ni tarjima qilgani katta shov-shuvlarga sabab 
bo‘ldi. R.Shvab so‘zi bilan aytganda,
Hind olimlari asarlarining Kalkuttada nashr etilishi ayrim nemis yoshlarining g‘ayratini 
qo‘zitib yubordi. Ular falsafada Shopenhauer va Shlayermaxerni hisobga olmaganda,
Shelling, Fixte va Hegelni, she'riyatda Hyote, Shiller, Novalis, Tik va Brentanoni o‘z 
ichiga olar edi
.
[20]
Shu ma'noda Upanishadlar Germaniyada falsafa rivojiga yangi turtki berdi, deb aytish 
mumkin. Shankara va Ramayana tafsiriy xazinasi qo‘l yetmay joyda ekaniga 
qaramasdan, nemis romantiklari ba'zan hissiy bilish orqali qabul qilingan g‘ayrishuuriy 
mavjudlik xato ekani haqidagi bosh idealistik qarashni aniqlagan vedalar
[21]
metafizikasi xususida ma'lum tushunchaga ega edi. Donishmandning vazifasi haqiqiy 
o‘zligini Brahman orqali anglash ekani xususidagi tushunchani nemislar 
geist
[22]
g‘oyasiga aylantirishdi.
Shvab va Klark singari ilg‘or madaniyat tarixchilarining, nemis idealistlari o‘zlarining 
Veda tafakkuri oldidagi qarzlarini uzishi qiyin, degan aqidasini bundan buyongi tadqiqot 
taqqoslarni oldi-qochdi g‘oyadan batafsil dalillar hokimiyatiga ko‘chirmaguncha to‘la 
isbotlangan deb bo‘lmaydi. Idealistlar o‘z fikrlarining Upanishadlar bilan o‘xshashligini 
aytib jar solayotgan bir paytda bu fikrning kelib chiqishi ularga daxldor emasligi 
ayonligini bilib olish qiyin emas. Baribir, u 
prima facie
[23]
da yaxshi ta'sir kuchiga 
egaga o‘xshab ko‘rinadi.
Agar shu to‘g‘ri bo‘lsa, biz Yevropaning ushbu ming yillikdagi zehniyat tarixini bir necha 
bosqichlarga bo‘lishimiz mumkin: uch asrlik arablar ta'siri, yunonlarning ikki asrlik 
bevosita ta'siridan so‘ng yana iki asrlik bijg‘ish davri, so‘ngra mo‘‘tadil sinofiliya asri va 
undan keyin brahmanlar ontologiyasi hammayoqni zabt etgan 19-asr. 
Biz aynan shunda 20-asrning bilish nazariyasi inqirozining asosiy sababini topishimiz 
mumkin. Tabiatan ksenofobik
[24]
xarakterga ega bo‘lgan G'arb intellektual an'anasi 
islom, hind yoki xitoy madaniyatlaridan ko‘ra tashqi urug‘lanishga ko‘proq muhtoj 
ekanini namoyish qildi. U uchala madaniyatning ham integrativ qobiliyatini sarflab 
bo‘lgach, o‘z-o‘zini ham tuta olmaydigan bo‘lib qoldi.
20-asrdan boshlab mafkuralar G'arbda ham, uning islom dunyosi va boshqa joylardagi 
diasporasi ichida ham bilish tanim
[25]
ini ilohiyotdan inson sub'ekti tomon burib 
yubordi. Shu tufayli u kollektiv inson sub'ektiga aylandi: masalan, kishilik jamiyatlari 
teleologiyasi
[26]
ning ob'ektiv, miqdoriy xususiyatini ta'kidlab ko‘rsatadigan marksizm 
yoki uni rivojlantirgan vorisi Frankfurt maktabini misol qilib keltirish mumkin. Adorno va 
Habermasdan iborat so‘nggi Frankfurt maktabi Rossiya va Germaniyadagi kuchli 
modernistik falsafiy va ijtimoiy asosga ega bo‘lgan distopik, ya'ni mudhish totalitarizm 
hech bir shubha qoldirmagan «vositali sabab tanqidi»ni rivojlantirdi. Ratsionalizm turli 
hamlalarga duchor bo‘ldi, xususan, Adorno uni klassik skeptitsizm bilan emas, «tanqidiy 
nazariya» bilan almashtirishni targ‘ib qila boshlaydi. «Tanqidiy nazariya» haqiqatning 
o‘rnini tarix va jamiyatning mavjud shart-sharoitidan kelib chiqib belgilaydi, metafizika 
va an'anaviy analitik tafakkurni mensimaydi.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter