Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Suitsidlar tipologiyasi 
Suitsidlar uchta asosiy guruhga bo`linadi: qaqiqiy, namoyishkorona va 
yashirin [6, 12, 17]. qaqiqiy suitsid  yetarli darajada kutilmagan ko`rinsa-da, 
to`satdan bo`lmaydi, o`lish istagiga yo`naltiriladi.  Bunday suitsidga ruqiy ezilgan 
kayfiyat, ruqiy azoblanish qolati yoki shunchaki qayotdan kyetish qaqidagi fikr 
yo`ldoshlik qiladi. Shu bilan birga atrofdagilar bunday qolatni syezmasliklari 
mumkin. qaqiqiy  suitsidning boshqa xususiyati qayot mazmuni yuzasidan  
muloqaza va kyechinmalar hisoblanadi.  
Namoyishkorona suitsid o`lish istagi bilan bog’liq emas, o`z muammolariga 
e'tiborni qaratish, yordamga chorlash, dialog olib borish usuli hisoblanadi. Bu 
o`zicha shantaj urinishi ham bo`lishi mumkin. Ushbu qolda  o`lim bilan tugash 
mash'um tasodif oqibati hisoblanadi.  
Yashirin suitsid (byevosita o`z-o`zini o`ldirish) –  uning byelgilariga qat'iy 
javob byermaydigan, biroq o`sha yo`nalish va natijaga ega bo`lmagan suitsidal 
axloqning turi. Bu  lyetal natijaning yuqori eqtimolligi bilan birga boruvchi 
harakat. Bu axloq yuqori darajada xatarga, qayotdan kyetishdan ko`ra o`lim bilan 
o`ynashishga  yo`naltirilgan.  Bunday odamlar “shaxsiy xog’ishi bo`yicha” 
qayotdan ochiq kyetishni emas, suitsidal shartlangan axloqni tanlaydilar. Bu 
avtomobilda xatarli  safar, sportning ekstryemal turi yoki xavfli biznyes bilan 
shuqullanish,  qizqin nuqtalarga ixtiyoriy sayoqat, kuchli giyohlarni istye'mol 
qilish, o`z-o`zini ajratib qo`yish.   
Shu bilan bog’liq qolda tanatolog E. Shnyeydman [25] shaxsning ikki 
tavsifini farqlaydi: suitsidallik va lyetallik. Suitsidallik o`z-o`zini o`ldirishning  
individual xavfi dyemakdir.  Lyetallik odamning o`zi umuman, uning o`z 
dyestruktivligi  uchun xavf darajasi bilan bog’liq. 
Suitsidal axloq turlarini tasniflashdagi farq ko`rib chiqilayotgan ryeallikning 
turli-tuman shakllarini aks ettiradi.   A. G. Ambruychyuv ajratadi: o`z-o`zini 
o`ldirish – qaqiqiy  suitsidlar, o`z-o`zini o`ldirishga urinish esa  – tugallanmagan  
suitsiddir. Brukbyenk suitsid qaqida maqsadli o`z-o`zini o`ldirish kabi, parasuitsid 
qaqida esa o`lim oqibatisiz maqsadli o`z-o`ziga zarar yetkazishday gapiradi.  
A.Ye.Lichko fikriga ko`ra, o`smirlardagi suitsidal axloq  namoyishkorona, 
affyektiv va qaqiqiy bo`ladi. Ye. Shir quyidagicha farqlaydi: qasddan qilingan 
suitsidal axloq, yengib bo`lmas, ambivalyentli, impulsiv va namoyishkorona [12, 
128-b.].  

---

E. Dyurkgyeym [19, 239-b.] o`z-o`zini o`ldirishni shaxsning ijtimoiy 
xususiyatlariga bog’liq qolda turlarga bo`ldi.   «Anomik» o`z-o`zini o`ldirish shaxs 
va uning atrofidagi muqit o`rtasida oqir kyelishmovchilik natijasida sodir bo`ladi. 
«Fatalistik» o`z-o`zini o`ldirish shaxsiy tragyediyalar qolarida o`ringa ega, 
masalan, yaqinlarining o`limi, ishga layoqatlilikni yo`qotish, baxtsiz syevgi.   
«Altruistik» o`z-o`zini o`ldirish boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar uchun 
sodir etiladi.   Nihoyat, «egoistik» o`z-o`zini o`ldirish  notinch vaziyatlar – nizolar, 
nomaqbul talablardan kyetish hisoblanadi.  
V.A.Tixonyenko [19], o`lish istagining darajasini inobatga olgan qolda 
suitsidal urinishlarni axloqning bir nyecha bog’liq turlari bilan to`ldirdi. 
Birinchidan, o`lish maqsadini namoyish qiluvchi o`z maqsadiga ega bo`lgan 
namoyishkorona-shantajli suitsidal axloqni ajratadi. Ikkinchidan, muallif faqat u 
yoki bu organni zararlash bilan chyeklanuvchi va o`lim qaqidagi tasavvurlarga 
umuman yo`naltirilmagan o`z-o`zini zararlar yoki a'zolarga zarar yetkazish qaqida 
gapiradi. Uchinchidan, bunday axloq shunchaki baxtsiz qodisaning natijasi bo`lishi 
mumkin.  
Shunday qilib, suitsidal axloq tashhisi o`limni istash darajasini aniq 
baholashga asoslanmoqi zarur. Masalan, yelkaoldini piska bilan o`zi kyesishini 
quyidagi qolatlarga kiritish mumkin:  
a) 
agar oxirgi maqsad qon yo`qotishdan o`lish bo`lsa, qaqiqiy  suitsidal 
urinish qatoriga; 
b) 
agar maqsad atrofdagilarga o`lish maqsadini namoyish qilish bo`lgan 
bo`lsa, namoyishkorona-shantajli  suiqasd razryadiga;  
v) 
agar maqsad jismoniy oqriqni qis qilish yoki giyohiy kayf qolatini qon 
yo`qotish bilan kuchaytirish istagi bilan chyeklansa, o`z-o`ziga zarar yetkazish;   
g) 
agar, masalan,  o`z-o`zini kyesish byema'ni fikr bo`yicha “qondan 
shaytonni quvib chiqarish” maqsadini qo`ygan bo`lsa baxtsiz qodisaga.  
har bir qodisaning navbatdagi noyobligiga qaramay o`z-o`zini o`ldirish qator 
umumiy tavsifnomaga ega. Suitsidal axloq, qoidadagiday, qayotiy vaziyatlar va 
yetakchi ehtiyojlar frustratsiyasining stryessogyenli xaraktyeri bilan birga boradi. 
Suitsidyent uchun quyidagilar xaraktyerli: azobga dosh byera olmaslik, vaziyatdan 
chiqishni izlash, vaziyatning umidsizligi va shaxsiy zaiflikni boshdan kyechirish, 
shaxsning suitsidga ambivalyent munosabati, anglangan ryeallikni noto`qri talqin 
qilish – muammoda  qotib qolganlik, “tonnyel ko`rishi”.  Bularning barchasi 
tanlovni “suitsid”ga qochib borishgacha toraytiradi. Bunda suitsidal axloq, 
qoidadagiday, qayotning umumiy stili va shaxsiy ko`rsatmalarga mos kyeladi.