1. Túsinikti tariyplew Suitsidlar tipologiyasi

1. Túsinikti tariyplew
2. Suitsidlar tipologiyasi
3. vozrastno'ye osobyennosti suitsidal etikada jas qásiyetleri
4. Suitsidlar qáliplesiwiniń kontsyeptsiyasi
5. Suitsidal motivatsiya
Túsinikti tariyplew
Ólim teması jas menen aktuallasıp, biziń pútkil qayotimiz ishine
kirip baradı. Geyparalar ushın ol bólek aqamiyat kásip etedi.
qozirgi waqıtta suitsidal etika global jámiyetshilik mashqalası esaplanadı.
Pútkiljaqon soqliqni saqlaw shólkeminiń maǵlıwmatları boyınsha dúnyada hár jılı
400—500 mıńǵa jaqın adam óz-ózin óltiriw menen qayotini juwmaqlaydı, óz-
ózin óltiriwge urınıslar bolsa - on ese artıq. Evropa mámleketlerinde óz-
ózin óltiriw muǵdarı adam óltiriwshilikten shama menen úsh ese joqarı turadı.

Kópshilik avtorlar pikirine kóre, óz-ózin óltiriw dárejesi turqun milliy

kórsetkish esaplanadı. Óz-ózin óltiriwdiń joqarı dárejesi qatar zamanagóy
mámleketlerde- vyengriya, Gyermaniya, Avstriya, Daniya, Shvyeytsariyada saqlanıp
qalǵan. Óz-ózin óltiriwdiń tómen dárejesi Ispaniyada, Italiyada, Izrail hám Lotin
Amyerikasi mámleketlerinde. Mısalı, Nikaraguada 100 mıń aqoliga 3, 2 qal to'qri
kyeladi. Rossiyada 1980 jıllar aqırında 23 qal (100 mıń adamǵa ) byelgilandi, bul
shama menen Gyermaniyada - 21 yamasa Frantsiyada - 22 qolga muwapıq bolıp tabıladı. 1994 jıldan
baslap dúnyada birinshi orındı tómendegi mámleketlikler iyeledi: Litva - 45, 8; Rossiya
- 41, 8; Estoniya - 40, 9 ; Latviya - 40, 6 ; vyengriya - 35, 3 [7].
Óz-ózin óltiriwdiń anaǵurlım joqarı dárejesi aqoli sanı 500 mıńnan 1
millionǵa shekem bolǵan shaqarlarda bolıp tabıladı. Millionyerlar shaqarlarida bul dáreje -
ortashadan tómen. Shama qılıw múmkin, myegapolisda ápiwayı iri shaqarlarga
qaraǵanda social sharayat jaqsı, sebebi olarda social hám ekonomikalıq rawajlanıw
talay joqarı dárejede. awıllıq jaylarda suitsidlarning tómen dárejesi aqoli arasında
balalardıń salıstırǵanda joqarı úlesi, milliy-diniy dástúrler, qiyla tıǵız shaxslararo
munasábetler hám ádetiy qayot tárizi menen tusintiriledi.
Óz-ózin óltiriw, suitsid (zaqım. “ózin óltiriw”) - bul sanalı túrde
etilgen ózin qayotdan maqrum etiw. Ózine esap byermaydigan yamasa olardı
basqara almaytuǵın, sonıńdyek, sub'yektning eqtiyotkorsizligi sebepli júz
bolǵan ólim jaǵdayı óz-ózin óltiriwge emesYa, baxtsız qodisalarga kiredi.
Biziń kúnde suitsidal etika patologikalıqday mánisles kórip chiqilmaydi.
Kópshilik qallarda bul psixik jiqatdan mye'yoriy adamdıń etikası. Áyne waqıtta
suitsidga óz-ózin bólekleytuǵın etikanıń óz-ara bir-birine ótetuǵın forması
qatarında aqırǵı noqat retindegi qaraw kyeng tarqalǵan.
Suitsidal etika - ózin qayotdan maqrum qılıw qaqidagi qıyallarǵa
baǵdarlanǵan anglangan háreket bolıp tabıladı. Ko'ib shıǵılıp atırǵan etika strukturasında
tómendegiler ajratıladı :
- jeke suitsidal háreketler;
- suitsidal kórinisler (pikirler, maqsetler, tuyqular, muloqazalar, belgiler).
Sonday etip, suitsidal etika ishki hám sırtqı planda bir waqıtta ámelge
asıriladı.
Suitsidal háreket suitsidal urınıw hám pıtken suitsiddan ibarat. Suitsidal
urınıw - bul ólim menen tawsılmaytuǵın, ózin qayotdan maqrum qılıw
qurallarınıń maqsetke jóneltirilgen opyeratsiyasi. Urınıw ózin yamasa
basqalardı qayotdan maqrum etiwge jóneltirilgen qaytıwlı hám qaytalanbaytuǵın
bolıwı múmkin. Pıtken suitsid - lyetal nátiyje menen juwmaqlanǵan háreket.
Suitsidal kórinis óz ishine tómendegilerdi aladı : 1) passiv suitsidal pikirler
(oyda sawlelendiriw, kyechinmalar); 2) suitsidal jar taslar ; 3) suitsidal maqset. Passiv suitsidal
pikirler óz ólimi temasındaǵı qıyallar, fantaziyalar menen xaraktyerlanadi
(biraq óz ixtiyoridagi háreket retinde ózin qayotdan maqrum qılıwmavzusida
emes), mısalı : “o'lib qalsam jaqsı bolar edi”, “uxlasangu, qaytıp uyqonmasang”.
Suitsidal jar taslar - bul suitsidallikni kórsetiwdiń qiyla aktiv forması.
óz-ózin óltiriw tyendyentsiyasi ryeja islep shıǵıw formasında ósedi: óz-ózin
óltiriw usılları, waqıtı hám jayı oylap shıǵıladı. Suitsidal qoyaga shıdamlılıq

komponyenti - qarar, sırtqı etikaqa byevosita ótiwge tayınlıq birleskendagina

payda boladı.
Pyeriod at vozniknovyeniya suitsidal pikirlerdiń payda bolıwınan baslap,
olardı ámelge asırǵanǵa shekem bolǵan múddetti suitsidoldi dyeb ataladı. Onıń
dawam etiw waqti minutalar (ótkir suitsidoldi) yamasa aylar (sozılmalı suitsidoldi)
esaplanıwı múmkin. Dawamlı suitsidoldi qallarında suitsidal etikanıń ishki
formalarınıń rawajlanıw procesi joqarıda kórsetilgen basqıshlarda ashıq -oydin
ótedi. Ótkir suitsidoldi dáwirinde kyetma-kyetlik anıqlanmaydi hám suitsidal jar tas
qamda maqsettiń tezde kórinetuǵın bolıwın baqlaw múmkin.
Suitsidlar tipologiyasi
Suitsidlar ush tiykarǵı gruppaǵa bólinedi: qaqiqiy, kórsetiwkorona hám
jasırın [6, 12, 17]. qaqiqiy suitsid jetkilikli dárejede qápelimde ko'rinsa-de,
kútpegende bolmaydı, óliw qálewine jóneltiriledi. Bunday suitsidga ruqiy ezilgen
keyip, ruqiy azaplanıw qolati yamasa jaysha qayotdan kyetish qaqidagi pikir
joldaslıq etedi. Usınıń menen birge átirapdaǵılar bunday qolatni syezmasliklari
múmkin. qaqiqiy suitsidning basqa ózgesheligi qayot mazmunı maydanınan
muloqaza hám kyechinmalar esaplanadı.
Kórsetiwkorona suitsid óliw qálewi menen baylanıslı emes, óz máselelerine
itibardı qaratıw, járdemge chorlash, dialog aparıw usılı esaplanadı. Bul
ózinshe shantaj urınıwı da bolıwı múmkin. Bul qolda ólim menen tawısıw
qáweterli kútilmegen jaǵday áqibeti esaplanadı.
Jasırın suitsid (byevosita óz-ózin óltiriw) - onıń byelgilariga qatań
juwap byermaydigan, biraq sol jónelis hám nátiyjege iye bolmaǵan suitsidal
etikanıń túri. Bul lyetal nátiyjediń joqarı eqtimolligi menen birge baratuǵın
háreket. Bul etika joqarı dárejede xaterge, qayotdan kyetishdan kóre ólim menen
oynawǵa jóneltirilgen. Bunday adamlar “jeke xog'ishi boyınsha”
qayotdan ashıq kyetishni emes, suitsidal shártlangan etikanı tańlaydilar. Bul
avtomobilde abırjı sapar, sporttıń ekstryemal túri yamasa qáwipli biznyes menen
shuqullanish, qızqin noqatlarǵa qálegen sırǵıyaat, kúshli giyalardı istye'mol
qılıw, óz-ózin ajıratıp qoyıw.
Usınıń menen baylanıslı qolda denetolog E. Shnyeydman [25] shaxstıń eki
xarakteristikaın parıqlaydı : suitsidallik hám lyetallik. Suitsidallik óz-ózin óltiriwdiń
individual qáwipi dyemak bolıp tabıladı. Lyetallik adamdıń ózi ulıwma, onıń óz
dyestruktivligi ushın qáwip dárejesi menen baylanıslı.
Suitsidal etika túrlerin klassifikaciyalaw daǵı parq kórip shıǵılıp atırǵan ryeallikning
hár túrli formaların sáwlelendiredi. A. G. Ambruychyuv ajratadı : óz-ózin
óltiriw - qaqiqiy suitsidlar, óz-ózin óltiriwge urınıw bolsa - tamamlanmagan
suitsid bolıp tabıladı. Brukbyenk suitsid qaqida maqsetli óz-ózin óltiriw sıyaqlı, parasuitsid
qaqida bolsa ólim áqibetisiz maqsetli óz-ózine zálel jetkiziwday gápiradi.
A. Ye. Lichko pikirine kóre, óspirimler degi suitsidal etika kórsetiwkorona,
affyektiv hám qaqiqiy boladı. Ye. Sút tómendegishe parıqlaydı : kózkóreki etilgen
suitsidal etika, jeńip bolmaydı, ambivalyentli, impulsiv hám kórsetiwkorona [12,
128-b. ].

E. Dyurkgyeym [19, 239 -b. ] óz-ózin óltiriwdi shaxstıń social

qásiyetlerine baylanıslı qolda túrlerge boldı. «Anomik» óz-ózin óltiriw shaxs
jáne onıń átirapındaǵı muqit ortasında oqir kyelishmovchilik nátiyjesinde júz boladı.
«Fatalistik» óz-ózin óltiriw jeke tragyediyalar qolarida orınǵa iye,
mısalı, jaqınlarınıń ólimi, iskerlikti joytıw, baxtsız syevgi.
«Altruistik» óz-ózin óltiriw basqa adamlar yamasa joqarı maqsetler ushın
júz etiledi. Aqır-aqıbetde, «egoistik» óz-ózin óltiriw alaǵada jaǵdaylar - dawlar,
qabıl etiwge bolmaytuǵın talaplardan kyetish esaplanadı.
v. A. Tixonyenko [19], óliw qálewiniń dárejesin inabatqa alǵan qolda
suitsidal urınıslardı etikanıń bir nyecha baylanıslı túrleri menen toldırdı.
Birinshiden, óliw maqsetin kórsetiw etiwshi óz maqsetine iye bolǵan
kórsetiwkorona-shantajli suitsidal etikanı ajratadı. Ekinshiden, avtor tek ol
yamasa bul organdı zıyan jetkeziw menen chyeklanuvchi hám ólim qaqidagi qıyallarǵa
ulıwma jóneltirilmagan óz-ózin záleller yamasa aǵzalarǵa zálel jetkiziw qaqida
gápiradi. Úshinshiden, bunday etika jaysha baxtsız qodisaning nátiyjesi bolıwı
múmkin.
Sonday etip, suitsidal etika diagnozı ólimdi qálew dárejesin anıq
bahalawǵa tiykarlanmoqi zárúr. Mısalı, jelkeoldini piska menen ózi kyesishini
tómendegi qolatlarga kirgiziw múmkin:
a)
eger aqırǵı maqset qan joytıwdan óliw bolsa, qaqiqiy suitsidal
urınıw qatarına ;
b)
eger maqset átirapdagilarga óliw maqsetin kórsetiw bolǵan
bolsa, kórsetiwkorona-shantajli qaslıq razryadına ;
v)
eger maqset fizikalıq oqriqni qis qılıw yamasa giyasıy keyip qolatini qan
joytıw menen kúsheytiw qálewi menen chyeklansa, óz-ózine zálel jetkiziw;
g)
eger, mısalı, óz-ózin kyesish byema'ni pikir boyınsha “qannan
shaytandı aydalıw” maqsetin qoyǵan bolsa baxtsız qodisaga.
hár bir qodisaning náwbettegi kem ushraytuǵınlıǵına qaramay óz-ózin óltiriw qatar
ulıwma xarakteristikaǵa iye. Suitsidal etika, qaǵıydadagiday, qayotiy jaǵdaylar hám
jetekshi mútajlikler frustratsiyasining stryessogyenli xaraktyeri menen birge baradı.
Suitsidyent ushın tómendegiler xaraktyerli: azapǵa shıdam byera almaslik, jaǵdaydan
shıǵıwdı izlew, jaǵdaydıń úmitsizligi hám jeke hálsizlikti basdan kyechirish,
shaxstıń suitsidga ambivalyent munasábeti, anglangan ryeallikni noto'qri talqin
qılıw - mashqalada qatıp qalǵanlıq, “tonnyel kóriwi”. Bulardıń barlıǵı
tańlawdı “suitsid”ga qashıp barıwǵasha toraytiradi. Bunda suitsidal etika,
qaǵıydadagiday, qayotning ulıwma stili hám jeke kórsetpelerge uyqas kyeladi.
Suitsidal etikanıń jas qásiyetleri
Jas suitsidal etika qásiyetlerine aqamiyatli tárzde tásir kórsetedi.
Mısalı, qayotning jaslıq yamasa ǵarrılıqtıń baslanıwı sıyaqlı krizis dáwiri bálent
suitsidal tayarlıq menen xaraktyerlanadi.
Bala jasındaǵı suitsidal etika jaǵdaylı -jeke ryeaktsiya xaraktyerini
aladı, yaǵnıy óliw qálewiniń ózi menen emes, bálki stryessli jaǵdaylar yamasa jazadan
shaǵılısıwǵa urınıw menen baylanıslı. Kópshilik izertlewshilerdińdiń atap ótiwishe, 13
jasqa deyingi balalar daǵı suitsidal etika -kem ushraytuǵın kórinis, hám

tek 14-15 jasqa jetkendagina suitsidal aktivlik kyeskin ósedi, 16 -19 jasda eń

joqarı dárejege jetedi [4, 5, 15].
Po danno'm isslyedovaniya A. G. Ambrumova izertlewleriniń maǵlıwmatı
boyınsha suitsidal etikalı 770 bala hám óspirim bala tyekshirilganda, olardıń eń
jası 7 jasda bolǵan. Kóbisin qızlar shólkemlesken (80, 8 %). qızlarda
zaqarlanish, o'qil balalarda bolsa joqon tamırlardı qırqıw hám óz-ózin osish
bolǵan [12, 131-b. ].
Kópshilik avtorlardıń esaplawınsha, bala daǵı ólim kontsyeptsiyasi
tek 11-14 jasqa jetkenidagina babbarobar jaqınlasadı, sonnan kyeyin bala
ólimdiń ryealligi hám qaytarıp bolmaslıǵın shınlap tusinip jetedi. Kishi bala
jasaw hám óliw ortasındaǵı farqni jaqsı tushunmaganidan ólimnen kóre
jaqsılaw fantaziya etedi. hám tek óspirim jasına jaqınlashgach eger ózi
ushın kem eqtimolli bolıp ko'rinsa, biykarlaw etse-de, ólimdi ryeal kórinis retinde
tusinip jetedi. Álbette, “suitsid” hám “suitsidal etika” termini qatań mániste dáslepki
jasdaǵılar ushın kem muwapıq kyeladi.
Balalar óz etikası ushın túsintiretuǵın sebepler saldamlı emes hám bir jıldamlıq
bolıp tuyulishi múmkin. Balalar ushın ulıwma alǵanda tásirlilik,
isenimlik, óz etikaına tómen sın pikir, keyiptiń ózgeriwi, impulsivlik,
jaqtı qis qılıw hám basdan kyechirish uqıpı xaraktyerli bolıp tabıladı. Bala jasında óz-
ózin óltiriw qazab, qáweter, ózi yamasa basqalardı jazalaw menen uyqonadi.
Kóbinese suitsidal etika basqa etikalıq máseleler menen, mısalı, mektepke
qatnamaslik yamasa dawlar menen uyqunlashadi.
Suitsidal etikanıń tuqilishiga, sonıńdyek, qáweterli hám ruqiy azaplanıw
qolati da kómeklesedi. Balalarda ruqiy azaplanıw qolatining byelgilari
tómendegiler bolıwı múmkin: qayqu, balalarǵa tán bolmaǵan kúshsizlik, uyqı hám
ishtaqaning aynıwı, oqirlikning tómenlewi hám somatik arzlar, áwmetsizlikdan
qorqıw hám oqıwǵa qızıǵıwshılıqtıń susayishi, tolıqqonli emeslik hám biykar etilgenlik
tosınnanı, óz-ózin oǵada sın pikir bıdırdıw, adamovilik, qáweterlilik, basqınshılıq hám
frustratsiyaga tómen shıdamlılıq. Biz óspirim jasında suitsidal etikanıń anaǵurlım
basqasha kartinasın gúzetemiz. Óspirimler arasında óz-ózin óltiriwge urınıw
balalarǵa qaraǵanda aqamiyatli tárzde kóp ushraydı, usınıń menen birge olardıń
kemshiligigine óz maqsetlerine erisediler. Pıtken suitsidlarning sanı
barlıq suitsidal háreketlerdiń 1 procentinen aspaydı [4]. Bul jasda suitsidal etika
kórsetiwkorona, sonday-aq, shantaj xaraktyeriga iye. A. Ye. Lichkoning
atap ótiwishe, tek 10 procent óspirimlerdagina óz-ózin óltiriwdiń qaqiqiy qálewi
ámeldegi, qalǵan 90 procentinde - bul járdem qaqidagi qıshqırıw bolıp tabıladı [13, 73-b. ].
B. N. Almazov 14-18 jas daǵı ózin bile-tura kyesgan óspirimler toparın tyekshirib,
byelgiladiki, tek 4 procentigine óz-ózin kyesayotgan jıldamında suitsidal
mazmundagi pikirge iye bolǵan. Kóplegen ekstsyesslar tyengdoshlari menen
urısıp qalǵanınan kyeyin, sonıńdyek, “doslasıw” dástúrı yamasa júz
etilgen [13, 132-b. ]. A. Ye. Lichko, A. A. Alyeksandrov, 14-18 jas daǵı óspirimler
toparında tyekshiruv ótkerip, 49 procentinde suitsidal háreket ótkir affyektiv
ryeaktsiya fonında ámelge asırılǵan dyegan juwmaqqa kyeldilar [13, 133-b. ]. Óspirimler
toparında, sonıńdyek, psixik buzılıwlar roli, mısalı, ruqiy azaplanıw qolati
anaǵurlım ósińki. Ruqiy azaplanishning “balalıq” byelgisiga zyerikish hám

sharshaw tosınnanı, mayda zatlarǵa dıqqattı jıynash, kóterilis hám bo'ysunmaslikka

beyimlik, ishkilik hám giyalardı suiistye'mol qılıw qosıladı.
Ulıwma alǵanda óspirimlerdiń suitsidal etikaına tyengdoshlari hám áke-
analardıńları menen shaxslararo munasábetlerdiń aqamiyatli tásiri qaqida sóylew
múmkin. L. Ya. Jyezlovaning pikirine kóre [11], pubyertat jas aldından “shańaraqqa tiyisli”,
pubyertat jasında bolsa “jınıslıq” hám “muqabatli” máseleler ústinlik etedi.
Basqa, ókiniw menen aytamız, salıstırǵanda kem úyrenilgen oǵada ornıqlı faktor - óspirim
submadaniyaning tásiri bolıp tabıladı. OAv dıń 1999 jılda «Ivanushki intyernyeshnl»
jaslardıń pop-toparınıń sárdarı Igorya Sorinning óz-ózin óltirlıgi
qaqidagi xabarına juwapan bir nyecha óspirim qızlar ózleriniń syevimli
shaxslarınan úlgi alıp, oǵan ergashganlar.
14 jastan kyeyin suitsidal etika qızlarda qam, o'qil balalarda da
shama menen birdey kórinetuǵın boladı. Óspirim jasında suitsidal etika kóbinese jınıslıq -
jeke munasábetler, mısalı, baxtsız muqabbat menen baylanıslı boladı. Jaslar
toparı ruqiy azaplanıw qolatiga dús boladı. Ruqiy azaplanıw qolatining
dárejesi kóbinese suitsidal qáwiptiń saldamlılıǵınıń kórsetkishi bolıp tabıladı.
Izertlewlerdiń kórsetiwishe, pıtken óz-ózin óltiriwdiń
anaǵurlım muǵdarı 40 tan 65 jasqa shekem aralıqta júz etiledi. óz-ózin óltiriw
dárejesi er adamlar arasında joqarı. Jetik jastıń tipik stryessorlari ajrashish
jaǵdayı, jaqın adamın joytıw, isten bosanıw, finanslıq krizis, shańaraqtaǵı
ólim esaplanadı.
Kyeksa jas yolqizlik, profyessional iskerliginiń juwmaqlanıwı,
múmkinshiliklerdiń joǵalıp ketiwi, shańaraq hám doslardan ayrılıw hám q. k. sıyaqlı saldamlı
social -psixologiyalıq máseleler menen to'qnashadi. Kyeksa adamlar daǵı ruqiy
azaplanıw qolati charchaganlik, fatallik hám úmitsizlik menen xaraktyerlanadi.
Úmitsizlik óliwdiń mustaqkam isteginde kórinetuǵın boladı. Kyeksa jas qatar
sebepler kúshinde suitsidal etikaqa anaǵurlım giriptar bolǵan bolǵanlardan biri
esaplanadı.
Suitsidlarning qáliplesiw kontsyeptsiyasi
Suitsidal etikanı túsintiriwshi tiykarǵı kontsyeptsiyalarni shártli túrde
úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin: sotsiologik, psixopatologik jáne social-psixologiyalıq.
Sotsiologik jantasıw sheńberinde [7] svyaz myejdu suitsidal etika hám
social sharayatlar ortasındaǵı baylanıs dyeklaratsiyalanadi. Buǵan uqsas qarawlar
tiykarında E. Dyurkgyeymning [10, 19] “anomiya” - jámiettiiń qádiriyatlı -
mye'yoriy sistemasındaǵı buzılıw qaqidagi tálim jatadı. Dyurkgyeym aytıp otediki,
jámiyette óz-ózin óltiriw muǵdarı dúnya (qádiriyatlar etikalıq mye'yorlar) ni
individual kóriwdi byelgilovchi social qayotning bólek faktlari sıyaqlı
“jámáátlik qıyallar” anıqlaydı. Mısalı, jámáátlik baylanıs, jámiettiiń
jipslashganligi bul mániste óz-ózin óltiriwdi toqtatadı. qashanda jámiettiiń
jipsligi zaiflashsa, shaxs social qayotdan chyekinadi hám ulıwma párawanlıqqa
óziniń jeke maqsetlerin qoyıwǵa ıntıladı, bul bolsa qayotdan kyetish sheshimine
sebep bolıwı múmkin.
Óz-ózin óltiriwge, bólekan siyasiy jaǵday, sonday-aq, urıslar da
tásir kórsetedi. 1866 jılı Avstriya hám Italiya ortasında urıs kyechganida hár eki

mámlekette óz-ózin óltiriw muǵdarı 14 procentke tomenlegen. Tap shun

tyendyentsiya Ekinshi Jaqon urısında da gúzetilgen. Kerisinshe, tınısh waqıtta
armiya óz-ózin óltiriw ushın párawan social muqit esaplanadı, eqtimol, óz
mápinen kyechish hám juwapkersiz atmosfyerasi kúshinde bolıp tabıladı. Barlıq Evropa
mámleketleri ushın óz-ózin óltiriwge beyimlik qarbiylarda sol jas daǵı
puqaralarǵa qaraǵanda aqamiyatli tárzde jedel bolıp tabıladı [7].
Ekenin aytıw kerek, ekonomikalıq krizisler óz-ózin óltiriwge beyimlikti kúsheytiw
múmkinshiligine iye. Mámleketlerdiń ekonomikalıq qolati hám óz-ózin óltiriw procenti
ortasındaǵı koefficient ulıwma nızam esaplanadı. Mısalı, bankrot bolıw sanınıń
kútpegende eliriwi, ádetde, óz-ózin óltiriw sanınıń ósiwine alıp kyeladi
[7].
Zamanagóy izertlewshilerdiń óz-ózin óltiriw social kórinis sıyaqlı
jámiettiiń diniy sanasına rawajlanıwda ornıqlı faktor retinde ajratadılar. Íqtıqat,
ásirese, islam, suitsidal etika eqtimolini aqamiyatli tárzde pasaytiradi. Diniy
etikada óz-ózin óltiriw oqir gunoq retinde bahalanadı, sol sebepli ıqtıqatlı
adamdıń suitsidal etikaına ruwxıy ta'qiq qóyadı. Xristian mámleketlerinde búgingi
kúnde óz-ózin óltiriwge jámiyetshiliktiń libyerallashgan munasábeti
gúzetilip atır. Jáne de kóbirek evtanaziya múmkinshiligi - shıpaker járdeminde
qayotdan qálegen kyetish saldamlı muqokama etińip atır. 2002 jılı Gollandiyada
(insaniyat tariyxında birinshi bar) evtanaziyani basqarıwshı nızam qabıl etilgen.
Shańaraqqa tiyisli tásir ornıqlı bolıp qaladı. Shańaraq tariyxında óz-ózin óltiriwdiń
bar ekenligi suitsid júzege kyelishining qáwpin asıradı. Bunnan tısqarı, áke-
analardıńlardıń jeke qásiyetleri, mısalı, ruqiy azaplanganlik suitsidal dinamika
faktorı bolıp shıǵıwı múmkin.
Basqa, psixopatologik jantasıw suitsidni ótkir yamasa sozılmalı psixik
buzılıw retinde kórip shıǵadı. Óz-ózin óltiriwdi bólek nozologik birlik -
suitsidomaniyaga ajıratıwǵa urınıw boldı, biraq tabıslı chiqmadi.
Suitsidal etikaqa anaǵurlım uqsas kózqarastı chyegaradagi qolat sıyaqlı
qaraw ańlatadı. A. Ye. Lichko [13, 73-b. ] jazadı : “Óspirimlerde suitsidal etika -
bul tiykarınan chyeklangan chyegara janındaǵı psixiatriya mashqalası, yaǵnıy xaraktyer
aktsyentuatsiyasi fonında ryeaktiv psixopatik hám nopsixotik qolatlarni úyreniw
soqasidir”. Avtordıń baqlawı boyınsha, tek 5 protsentgine suitsid hám urınıw
psixozga túsedi, aqni waqıtta psixopatiyaga 20 -30 procenti kiredi, qalǵanları bolsa
óspirim krizi bolıp tabıladı.
Ulıwma alǵanda, statistikalıq jiqatdan suitsidal etika hám anıq psixik buzılıw
ortasındaǵı jetkiliklishe baylanıs anıqlanbaǵan. Usınıń menen birge, bi'zi bir patologikalıq qolat
hám buzılıwlar ushın suitsidal etika joqarı, mısalı, ótkir psixotik qolatlar hám
ruqiy azaplanıw qolati ushın. Ruqiy azaplanıw qolati suitsid menen baylanısda
anaǵurlım tyez yadqa alınadı, bul bolsa onı izbe-iz kórip shıǵıw zárúriyatın
byelgilaydi.
Diagnoziy mániste “ruqiy azaplanıw qolati” termini túrlishe etiologiya hám
klinikalıq kórinisler menen nozologik birliktiń kyeng spyektrida qatnasıw etiwshi
affyektiv buzılıwdı ańlatadı. Ruqiy azaplanıw qolati sub'yektiv jiqatdan tushkun
keyip, ruqiy ezilgen, úmitsizlik, hálsizlik, ayıpkerlik retinde basdan kyechiriladi.
Keselliklerdiń xalıq aralıq klassifikaciyaın 10 -kórip shıǵıwda F32 [15, 101-b. ] rubrikasida

ruqiy azaplanıw qolatini diagnoz qılıw ushın jetekshi retinde somatik sindrom

aytıladı. Anıq adamda eki qaftadan kem bolmaǵan múddet ishinde onıń úsh yamasa
odan artıq byelgilari kórinetuǵın boladı :
- ádetde jaǵımlı bolǵan iskerliginen qaniqish yamasa qızıǵıwshılıqlardıń
tómenlewi;
- mye'yorda onı shaqırıwshı iskerlik (qodisa) ga ryeaktsiyaning joq ekenligi;
- azandaları ádetdegi waqıttan eki (yamasa odan artıq ) saat aldın uyqonish;
- sırtdan anıq kórinip turǵan psixomotorli tormozlanıw yamasa qattı
qayajon;
- ishtaqaning syezilari tómenlewi (eliriwi);
- oqirlikning tómenlewi;
- libidoning syezilarli tómenlewi;
- enyergiyaning susayishi;
- joqarı tolıqıw.
Somatikka qosımsha túrde tómendegi psixologiyalıq byelgilar aytıladı : óz-
ózin tómen bahalaw ; óz-ózin sebepsiz muqokama qılıw tosınnanı ; ayıpkerliktiń
qaddan tısqarı hám notyeng tosınnanı ; ólim qaqida tákirarlanıwshı qıyallar, suitsidal
etika ; ǵayratsızlıq. Adamǵa saldamlı qáweter kyeltiradigan basqa tyez-tyez
ushraytuǵın simptom geyde sonshalıq anıq kórinip, qatto organikalıq
dyemyentsiya sıyaqlı qabıllaw múmkin bolǵan ayqınlıqtıń yamasa oylaw
natiyjeliliginiń aynıwı esaplanadı. Ruqiy azaplanıw qolati, sonday etip,
sub'yektiv jaman keypiyetten tısqarı, anıq kórinip turǵan somatik kórinis, óz-
ózin tómen bahalaw, oylawdıń aynıwına iye.
Suitsidal etikanıń psixik buzılıw (ásirese, affyektiv buzılıwlar ) menen
baylanısına birdey bolmasa -de orın bolıwına qaramay, qozirgi waqıtta kópshilik
avtorlar suitsidal háreketti psixik keselligi bolǵan adamlar bir qatarda soqlom
shaxslar da júz etisleri múmkin. Birinshi qolatda gáp kóbinese medicinalıq
aralasıwshı talap etiwshi patologiyaning kórinisleri qaqida barıwı kerek.
Ekinshi qolatda bolsa pútkilley soqlom adamdıń psixik jaroqat jetkeziwshi
jaǵdayǵa juwapan tyezda social -psixologiyalıq járdem kórsetiwdi talap etiwshi
iyiwgen etikası qaqida sóylew múmkin
Social -psixologiyalıq kontsyeptsiyalar suitsidal etikanı social -psixologiyalıq
yamasa individual faktorlar menen túsintiredi. Barinen burın, óz-ózin óltiriw qayot
mazmunınıń joǵalıp ketiwi menen boqlanadi. v. Franklning kórsetiwishe, bunıń menen
baylanıslı ekzistyentsial qáweter úmitsizlik, boslıq hám mánisizlik tosınnanı,
ayıpkerlik hám muqokamalardan qorqıw aldından daqshat sıyaqlı basdan kyechiriladi
[22].
A. G. Ambrumova hám basqa qatar izertlewshilerdiń suitsidal etikanı shaxstıń
mikroijtimoiy dawlar sharayatında social -psixologiyalıq maslawmaǵanlıǵı áqibeti
retinde bahalaydilar [1, 3, 4, 6, 9].
Social -psixologiyalıq maslawmaganlik organizm hám muqitning saykes emesligi
sıyaqlı túrli dáreje hám túrli formada kórinetuǵın bolıwı múmkin. Avtor
limitatsiyalangan (nopatologik) hám transformaciyalanǵan (patologikalıq )
maslawmaganlikni parıqlaydı. Bul sırtqı kórinislerdiń hár biri partsial (bólekan) hám total
(pútkilumum) bolıwı múmkin.

Ekstryemal jaǵday sharayatlarında shaxs óziniń maslasıwshı taktikasini

birdey qaytaldan dúzedi. Individlerden anaǵurlım maqkamlari plastiklik hám zaqira
esabına kelisiwdiń aldınǵı ulıwma dárejesin saqlap qaladı. Adamlardıń
basqa toparı dárejediń waqtınshalıq tómenlewi menen xaraktyerlanadi, biraq
bunda kelisiwdiń tiykarǵı baǵdarı sinmaydi. Bul qolatda maslawmaganlik
muǵdarlıq xaraktyerni aladı, ol limitatsiyalangan hám kelisiw procesiniń sapalı
anıqlıq chyegarasidan shıqpaydı, yaǵnıy maslawmaganlik kesellikke alıp
kyelmaydi, kelisiwdiń patologikalıq formasın tuqdirmaydi. qashanda ekstryemal
júkleme individual máseleler (mısalı, nyevroz) menen uyqunlashgan
qallardagina buzılıw eqtimoli aqamiyatli tárzde ósedi. Bunday qolatda social -
psixologiyalıq maslawmaganlik óz artınan kelisiwshi processtiń sapalı
transformaciyası, kelisiwdiń patologikalıq forması kórinetuǵın bolıwın ergashtirib
kyeladi. Bul variant, A. G. Ambrumovaning pikrine qaraǵanda, iykemlesiw procesiniń
jedelligi hám plastikligin ulıwma tómenlewinde qádiriyatlı -oriyentatsion hám
kommunikativ iskerlikti anaǵurlım kóteriliwge giriptar bolǵan bolǵan chyegarali
buzılıwlar ushın xaraktyerli bolıp tabıladı. Psixotik buzılıw ózinde patologikalıq ryeaktsiya
qılıwdıń jańa sapa dárejesine ótiw menen global maslawmaganlikni sáwlelendiredi.
Ob'yektiv sebepler hám sub'yektiv kyechinmalar bir birine uyqas túspewligi
múmkin. Maslawmaganlik - suitsidning tek eqtimoliy shártlerinen biri bolıp tabıladı.
Suitsidga alıp kyeluvchi social -psixologiyalıq maslawmaganlikni dinamikada kórip
shıǵıp, avtor eki fazanı ajratadı : pryedispozitsion i suitsidal. Pryedispozitsiya
(maslawmaganlikning bar ekenligi) suitsidal etikanıń to'qridan-to'qri
dyetyerminanti bolıp xızmet etpeydi.. Onıń suitsidal fazaǵı ótiwinde shaxs
tárepinen basdan kyechirilgan dawlar qal etiwshi aqamiyatga iye. Dawlar
shaxslararo hám shaxslar ishindegi xaraktyerni alıwı múmkin. Ol qolda qam, bul
qolatda da ol eki yamasa bir nyecha túrli jónelisli tyendyentsiyalardan tashkil
tabadı, birewi tiykarǵı, insan ushın bul minutada aktual mútajlikten, basqası bolsa
- onı qandırıwǵa tosqınlıqtan ibarat. Dawlardı sheshiw ol júz bergen muqit hám
rezerv degi kelisiw myexanizmlari sistemasınıń aqamiyatiga baylanıslı. Shaxstıń
maslawmaganlik bosaǵasınan ótetuǵın dawlar krizisli esaplanadı. Sonday etip,
pryedispozitsion maslawmaganlik hám tartıslı jaǵdaynı ózgertiwge ılayıq ryeal
usıllardıń múmkinshiliksizligi sharayatında suitsid ózi basqa hámme háreketlerdi
almastıratuǵın birden-bir ryeaktsiyasi, hár qanday iskerlikten ózin chyetlatish
usılı retinde bolıp shıǵadı.
E. Shnyeydman [19, 25] suitsidni psixologiyalıq mútajlikler kózqarasınan
kórip shıǵıwdı usınıs etedi. Onıń teoriyasına muwapıq suitsidal etika eki
tayansh jıldamdı anıqlaydı :
- qalǵan basqa hámme zattan kúshli bolǵan końil oqriqi;
- frustratsiya qolati yamasa shaxstıń anaǵurlım aqamiyatli mútajligine noto'qri
mánis byerish.
Social -psixologiyalıq jantasıwlar sheńberinde jeke ayrıqshalıqlar hám suitsidal
etika ortasındaǵı baylanıstı uyreniwshi jumıslar da kyeng usınıs etilgen.
Dyeviatsiya tipi, mısalı, zorlıqshılıq yamasa óz-ózin dyestruktsiyalash tipi
shaxstıń ózgesheligi menen anıqlanıwı qaqidagi pikir tarqalǵan. A. Ye. Lichko [13,
78-b. ] óspirim xaraktyerining aktsyentuatsiyasi tipi hám suitsidal etika ortasındaǵı

baylanıstı aytıp otedi. Qullası, suitsidal kórsetisler 50 procent qallarda asabiy, noturqun,

gipyertim tiplar menen, qaslıq bolsa syensitiv (63 procent), sikloid (25 procent) tiplar menen
uyqunlashadi. Ye. I. Lichko shizoidlarning oǵada tómen suitsidal aktivligin aytıp otedi.
v. T. Kondratyenko [12, 138-b. ], kerisinshe, shizoid, psixastyenik, syensitiv,
qo'zqaluvchan hám epilyeptoid tiplar paydasına maǵlıwmatlar kyeltiradi. Avtorlar bir
pikirde qosıwadılar, óspirimlerdiń astyeniq, gipyertim, noturqun tipleri qaslıq
hám suitsidga beyim emesdirlar.
N. v. Konanchuk, v. K. Myagyer [12, 137-b. ] suitsidyent ushın ush tiykarǵı
páziyletti ajratdilar:
mútajliklerdiń joqarı zorıǵıwı ; Joqarı aqamiyatli munasábetlerde sezimiy
jaqınlıqqa kóterińki mútajlik;
tómen frustratsiyali tolyerantlik hám tólewlerge hálsiz qábilet.
Túrli avtorlardan olinagn maǵlıwmatlardı yiqib, suitsidyentning qanday da
ulıwmalasqan psixologiyalıq portryetini oyda sawlelendiriw múmkin. Onıń ushın óz-
ózin tómen bahalawdyek, óz-ózin ámelge asırıwǵa joqarı mútajlik
xaraktyerli bolıp tabıladı. Bul oqriqni jeńiwge tómen qábiletli syensitiv, empatik insan. Onı
bálent qáweterlilik hám pyessimizm, óz-ózin ayıplaw tyendyentsiyasi hám toraygan
(dixotomik) pikirlewge beyimligi parıqlaydı. Shıdamlılıq kúshiniń qıyınchiligi hám
mashqalanıń sheshiminen kyetish tyendyentsiyasi da aytnadı. Kyeltirilgan
portryet bul bólektiń ekinshi bóliminde kórsetilgen antiijtimoiy shaxs
xarakteristikasına to'qridan-to'qri qaratama -qarsı bolıp tabıladı.
Suitsidal etika xaraktyeri hám dyetyerminatsiyani yoruqlikka alıp shıǵıwshı
teoriyaler shıǵısı bul kórinistiń quramalılıǵı, polietiologikligi qaqida
juwmaq qılıw imkaniyatın byeradi. Usınıń menen birgelikte, shaxs suitsidal etikasınıń bir
nyecha xater faktorların ajıratıw múmkin:
suitsidning aldınǵı urınısları (bul adamdıń );
suitsidning shańaraqqa tiyisli tariyxı ;
- krizisli jaǵday (dúzelbeytuǵın kesellik, jaqın kisisiniń ólimi, jumıssızlıq
hám finanslıq máseleler, ajrashish);
- shańaraqqa tiyisli faktor (ata-analardıń ruqiy azaplanıw qolati, balalar jaroqati,
sozılmalı jánjeller, uyqunlashmagan tárbiya );
- sezimiy buzılıwlar (barinen burın ruqiy azaplanıw qolati);
- psixik kesellikler (piyonistalik, náshebentlik, shizofryeniya);
- social modyellashtirish (OAv dagi suitsid kórgezbesi, olardıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı
dóretpeler degi súwreti - “vyertyer nátiyjesi”).
Bunnan tısqarı, xaterdiń tómendegi gruppaları ajratıladı : jaslar, kyeksa
adamlar, jınıslıq kemshilik, qarbiy xizmetkerler, urıs hám urıs dawları
vyetyeranlari, shıpakerler hám birpara basqa kásip wákilleri.