Xaraktyer tipi va tobye axloqning ba'zi turlari orasida muayyan bog’liqlik
mavjud. Xullas, piyonistalik va giyohvand moddalarni istye'mol qilish [7]
ko`pincha eksploziv va xaraktyerning noturqun aktsyentuatsiyasida, yetarlicha
tyez-tyez – epilyeptoid va gipyertimda uchraydi.
Muqtoj axloqni obsyessiv yoki kompulsiv xaraktyerlar oqibati sifatida ham
ko`rib chiqish mumkin. Obsyessiv-impulsiv shaxslarning asosli nizosi N. Mak-
Vilyams fikricha, bu muqokama qilinishdan qo`rquv bilan kurashuvchi gaylardir
[15, 362-b.]. Shaxs byeixtiyoriy aybdorlik tuyqusi va o`z standartlariga mos
kyelmaslik oqibatida anglangan uyatdan ozod bo`lishga intiladi. Tan olish va
ushbu affyektni ifodalash o`rniga odam qimoyaviy fikriy konstruktsiyalar
(obsyessivlik) quradi, yoxud harakatda xavotirdan ozod bo`lishga (kompulsivlik)
intiladi. Obsyessivlik suitsidal axloqda ishtirok etishi mumkin. Kompulsivlik
qandaydir harakatning (qatto shaxsning istagiga qarshi) takroriy styeryeotipi
sifatida byevosita addiktiv axloqning turlicha shakllari bilan bog’liq. N. Mak-
Vilyam ichkilikbozlik, ko`p ovqat yeyish, giyohvandlik moddalarini istye'mol
qilish, azart o`yinlar, xaridlar yoki jinsiy sarguzashtlarga ishqivozlikni “qoyatda
zararli kompulsiv axloqning turli ko`rinishlari” dyeb ataydi [11, 358-b.].
Otlichityelnoy osobyennostyu kompulsiv xaraktyerning farqli xususiyatlari
dyestruktivlik emas, balki o`ta tortilishga moyillikdir.
qator tadqiqotlar shaxsning asabiy rivojlanishi va uning addiktiv axloqi
o`rtasidagi aloqani o`rganishga baqishlangan. Masalan, ozuqaviy va jinsiy
addiktsiya asabiy simptomlar bilan shunchalik tyez uyqunlashadiki, ba'zi mualliflar
ularni psixosomatik yoki asabiy buzilishlar sifatida ko`rib chiqadilar [23].
Shaxs axloqiga ta'sir qiluvchi boshqa muqim individual omillar stryessga
chidamlilik bo`lib chiqishi mumkin. Kyeyingi yillarda shaxsning stryessni
yengishga sust layoqati natijasida xorij va Rossiyada addiktiv axloqqa qarash
rivojlandi [10, 29]. Addiktiv axloq koping-funktsii – stryessni uddalash
myexanizmlarining buzilishida yuzaga kyelishi taxmin qilinadi. Tadqiqotlar
soqlom va tobye odamlarning koping-axloqidagi farqlar qaqida guvoqlik byeradi.
Masalan, giyohvandlikka boqlanib qolgan o`smirlar stryessga muammodan
kyetish, uni rad etish, yolqizlanish kabi xaraktyerli ryeaktsiyalarni namoyish
qiladilar [29].
Ilqomsizlik, qayot mazmunining yo`qligi, o`z qayoti uchun mas'uliyatni
o`ziga olishga qobiliyatsizlik – bu va odamning boshqa aqamiyatli tavsifnomasi,
aniqroqi, ularning dyeformatsiyasi, shubhasiz, tobye axloq va uni saqlashning
shakllanishiga yordamlashadi.
Tobye axloqning omillari qaqida gapirganda uning asosida odamning tabiiy
ehtiyojlari yotishini yana bir bor ta'kidlash lozim. Tobyelikka moyillik, umuman
olganda, insonning univyersal xususiyati hisoblanadi. Biroq muayyan sharoitlarda
ba'zi nyeytral ob'yektlar shaxs uchun qayotiy muqimga, ehtiyoj esa ularda nazorat
qilinmaydiganga aylanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: