Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

MUAMMOGA KIRISH

1-MAVZU: TA'LIM PRYeDMYeTI

Ryeja

1. 
   Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida
   
2. 
   “Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari
   
3. 
   Tushunchaning ta'rifi
   

Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida.
Ushbu qismning asosiy vazifasi “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini ta'riflash hisoblanadi. Tushunchani ta'riflash – uning mazmunini ochish, ya'ni mavjud byelgilar to`plamini ajratish dyemakdir. Ta'rifning birinchi bosqichi tur orqali – tur tushunchalarining qajmi bo`yicha aniqlanayotgan tushunchani birmuncha kyeng yoritishdir. Og`ishgan xulq – bu hammadan avval shaxs axloqining allaqanday shakli, albatta, unga insoniy axloqning barcha xususiyatlari xos, biz ham o`z tahlilimizni aynan shuni ko`rib chiqishdan boshlaymiz.

Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning faoliyati, mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko`rinishlari bilan bir qatorda byelgilash uchun kyeng foydalaniladi. Inson axloqi to`qrisidagi ilmiy tasavvurlar XX asrning boshlarida bixyevioristlar uni psixologik fanning pryedmyeti [1] dyeb e'lon qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchi, “raqbat – ryeaktsiya” sxyemasi bo`yicha ishlaydigan ryeaktsiyasini (harakatlanuvchan, vyegyetativ, nutqiy) tushundilar. Empirik ma'lumotlarning to`planish darajasi bo`yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to`qrisida “tuxumni mahsuldor qilish lahzasida dunyoga kyeluvchi va organizmning rivojlanishi darajasi bo`yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqimi” qaqida gapirgan kabi gapirgandi [1, 224-b.].

Axloqning zamonaviy tushunchasi tashqi raqbatga ryeaktsiyalar to`plami doirasidan ancha chyetga chiqadi. Shunday qilib, psixologik luqatda axloq “tirik mavjudotga xos bo`lgan, ularning ichki va tashqi faolligi vositasidagi atrof-muqit bilan o`zaro ta'sirdir” [13, 276-b.]. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday tashqi ko`rinish: harakat, faoliyat, muomala, muloqaza, vyegyetativ ryeaktsiyalar tushuniladi. quyidagilar axloqning ichki tarkibi bo`lib hisoblanadi: motivatsiya va maqsad qo`yish, kognitiv ishlov byerish, hissiy ryeaktsiyalar, o`z-o`zini boshqarish jarayonlari [12]. Kyelgusi muqokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat qamda muomalasi shaklida ifodalanuvchi ichki faolligi bilan oposryedovanno`y muqit bilan o`zaro harakati jarayonini tushunamiz.

Ta'rifga ega bo`lgach o`rganilayotgan ryeallikning asosiy byelgilarini ajratishga urinamiz. Inson axloqining birmuncha muqim xususiyatlaridan biri – bu

uning o`z moqiyati bo`yicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga oshadi. Inson axloqining boshqa muqim xususiyati – bu uning nutqiy boshqaruv va maqsad qo`yilganligi bilan mustaqkam aloqasi hisoblanadi. Yaxlit olganda insonning axloqi uning ijtimoiylashuvi jarayonini – jamiyatga intyegratsiyasini aks ettiradi. Ijtimoiylashuv, o`z navbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan qolda ijtimoiy muqitga moslashishni ko`zda tutadi. Moslashuv – individuallashuv jarayonlarining nisbati bo`yicha, shuningdyek, jamiyatda shaxs mavqyei yuzasidan ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin:

radikal moslashuv – shaxsning mavjud ijtimoiy qayotda o`zgarishi orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;

gipyermoslashuv – shaxsning o`z oliy yutuqlari vositasida ijtimoiy qayotga ta'siri orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;

uyqunlashgan moslashuv – shaxsning jamiyatda ijtimoiy talablarga oriyentatsiyasi vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi;

konformistik moslashuv – individuallikni bostirish, o`z-o`zini ro`yobga chiqarishni birlashish hisobiga;

dyeviant moslashuv – mavjud bo`lgan ijtimoiy talab (mye'yor) lardan chiqish vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarish;

ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik – o`z-o`zini ro`yobga chiqarish va moslashish jarayonlarini blokirovkalash qolati.

Muayyan inson axloqida ijtimoiylashuvning istalgan variantida axloqning umumiy tavsifnomasidan foydalanib, quyidagilarni ifodalash mumkin:

asoslanganlik – shaxsning ehtiyojlari va maqsadlariga yo`naltirilgan harakatlanishga ichki tayyorlik;

o`xshashlik – aniq vaziyat bilan kyelishish;

moslashish – ijtimoiy muqitning yetakchi talablariga muvofiqlik; qaqqoniylik – individuallik axloqining mosligi, uning ushbu shaxs uchun

tabiiy ekanligi;

mahsuldorlik – ongli maqsadlarni amalga oshirish. Shaxs xulq ining shunday byelgilari borki, ular anchagina xususiy, biroq kam bo`lmagan aqamiyatga egadir:

• 
  faollik darajasi (enyergiyalilik va tashabbuskorlik);
  
• 
  hissiy ifodalanganlik (namoyon etilayotgan affyektlarning kuchi va xaraktyeri);
  
• 
  jo`shqinlik;
  
• 
  turqunlik (turli vaqt va turlicha vaziyatlarda ko`rinishlarning doimiyligi);
  
• 
  onglilik (o`z axloqini tushunish uni so`z bilan tushuntira olish qobiliyati);
  
• 
  ixtiyoriylik (o`z-o`zini nazorat);
  
• 
  egiluvchanlik (muqitning o`zgarishiga javoban axloqni o`zgartirish). “Axloq” turidagi tushunchaning barcha ko`rib chiqilgan tavsifnomalari
  

uning “shaxsning og`ishgan xulqi” kabi turiga ham to`la ma'noda taalluqlidir.