|
Mavzuning o‘rganilganligi. Liu Yuehuaning “Amaliy zamonaviy xitoy
tili grammatikasi” (
刘月华。实用现代汉语语法。Liú Yuèhuā. Shíyòng xiàndài
hànyǔ, Cheng Ming’an va Hao Wenhuaning “Amaliy xitoy tili” (
程明安，郝文
华。应用汉语。Chéng Míng’ān, Hǎo Wénhuā. Yìngyòng hànyǔ.Uhan, 2005)
asari, Zhang Weiguoning “Zamonaviy xitoy tili amaliy turg‘un konstruksiyalari”
(
张卫国。现代汉语实用语型. Zhāng Wèiguó. Xiàndài hànyǔ shíyòng yǔxíng.
Pekin, 1992.) kitobi, Wang Lining “Xitoyning zamonaviy grammatikasi” (
王
力。中国现代语法。Wáng Lì. Zhōngguó xiàndài yǔfǎ. Pekin, 2000-yili qayta
nashrdan chiqqan), V.I.Gorelovning “Теорическая грамматика китайского
языка” (Moskva, 1989), S.Ye.Yaxontovning “Категория глагола в китайском
языке” (Leningrad, 1957), Polivanovning “Грамматика современного
китайского языка” da vaqtga oid qarashlar hamda zamon kategoriyalariga
qisqacha to‘xtalgan.
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, aynan o‘zbek tilidagi vaqt kategoriyasiga
bag‘ishlangan ishlar oz emas. Shulardan, J.Abdullajonova
10
ning zamon fe’l
8
Гуревич И.С, Зограр И.Т. Хрестоматия по истории китайского языка III-IV в.в. –Москва:. 1982. -С 192.
9
O’sha manba . -С 201.
10
Abdullajonova. J.O‘tgan zamon fe’l formalarining hozirgi zamon ma’nosida qo‘llanilishi.// O‘zbek tili va
adabiyoti masalalari, 1971, 3-chiqish. 106-114–b. Abdullajonova J. Hozirgi zamon fe’l formalarining o‘tgan
zamon ma’nosida qo‘llanilishiga doir.// O‘zbek tili va adabiyoti masalalari, 1971, 3-chiqish. 137-141 – b.
8
formalariga bag‘ishlangan, H.Ne’matov
11
ning fe’l kategoriyalari mavzusi
doirasida yozilgan bir qator maqolalarda vaqt kategoriyasi masalasi ko‘tarilgan.
Xususan, Hakimova Muhayyo Karimovnaning “O‘zbek tilida vaqt ma’noli
lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari”
12
mavzusidagi
filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozgan
dissertatsiyasidagi bevosita vaqt kategoriyasi borasida tahlil va sintez qilingan
masalalar katta ahamiyatga egadir. Mazkur ilmiy ishda vaqtning obyektiv,
subyektiv belgilari va ularning tilda aks etish yo‘sinlari, o‘zbek tilining temporal
maydonida leksik-frazeologik birliklarning tutgan o‘rni, ko‘lami, vaqt ma’noli
lug‘aviy birliklar komponent tahlil qilingan.
Xitoy tilshunos olimlari qalamiga mansub bir qator “Zamonaviy xitoy tili
grammatikasi” qo‘llanmalarida vaqt kategoriyasiga mansub grammatik
kategoriyalardan ravish hamda yordamchi so‘zlar haqida ma’lumotlar keltirib
o‘tilgan.
Jumladan, Zhu Qingmingning Pekinda 2005-yili chop etilgan “Zamonaviy
amaliy xitoy tili grammatikasi tahlili” (
朱庆明。现代汉语使用语法分析。Zhū
Qìngmíng. Xiàndài hànyǔ shǐyòng yǔfǎ fēnxī) kitobi, Cheng Ming’an va Hao
Wenhuaning 2005-yili Wuhanda nashrdan chiqqan “Amaliy xitoy tili” (
程明
安，郝文华。应用汉语。Chéng Míng’ān, Hǎo Wénhuā. Yìngyòng hànyǔ. )
qo‘llanmasida payt ravishi,
了 le, 着 zhe, 过 guò so‘zlari, vaqt ifodasi uchun
xizmat qiluvchi old ko‘makchi, so‘ng ko‘makchi singarilar misollar bilan
ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, Zhang Weiguo muallifligida 1992-yili Pekinda
chop etilgan “Zamonaviy xitoy tili amaliy turg‘un konstruksiyalari” (
张卫国。
现代汉语实用语型. Zhāng Wéiguó. Xiàndài hànyǔ shíyòng yǔxíng) kitobi xitoy
11
Ne’matov H. Fe’l, uning forma va kategoriyalari. // O‘zbek tili va adabiyoti masalalari, 1972, № 1. 39-46–b.
12
Hakimova M.K. O‘zbek tilida vaqt ma’noli lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari. (F.
f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya) – Farg‘ona, 2004.
9
tilida vaqtning ifodasida faol ishtirok etuvchi ko‘plab konstruksiyalarni
aniqlashda qimmatli manba bo‘lib xizmat qildi.
Yana shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, Wang Lining “Xitoyning
zamonaviy grammatikasi” (
王力。中国现代语法。Wáng Lì. Zhōngguó xiàndài
yǔfǎ.) asari garchi, 1943-yili yaratilgan bo‘lsada, payt ravishlarini alohida
turlarga bo‘lib, ularning zamonaviy va qadimiy shakllari misollar bilan
izohlanishi; boshqa tillarda mavjud zamon tushunchasiga monand xitoy tilidagi
情貌 qíngmào – “harakat holati”ni yetti turga, ya’ni 普通貌 pǔtōng mào –
oddiy holat,
进行貌 jìnxíng mào – jarayonda bo‘lish holati, 完成貌 wànchéng
mào – tugallanish holati,
近过去貌 jìn guòqù mao – yaqin o‘tmish holati, 开始
貌 kāishǐ mào – boshlanish holati, 继续貌 jìxù mào – davomiylik holati, 短时
貌 duǎnshí mào – qisqa muddat holati singarilarga bo‘linishi, xitoy tilida vaqt
kategoriyasini atroflicha o‘rganilgan.
Rus xitoyshunoslarining xitoy tilidagi vaqt kategoriyasi mavzusiga
bag‘ishlangan masalalar keng yoritilgan.S.Ye.Yaxontovning “Категория
глагола в китайском языке” (Leningrad, 1957) va V.I.Gorelovning
“Теорическая грамматика китайского языка”da
来 着 láizhe temporal
yuklamalari, xitoy tilida payt holining qisqacha tavsifi hamda payt munosabatini
ifodalovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari batafsil
ko‘rib chiqilgan. Song Yuyjuning 1981-yil “Xitoy filologiyasi” jurnalida chop
etilgan “
来着” payt xizmatchi so‘zlari borasida”
13
maqolasida
来着 láizhe
temporal yuklamalari mavzusi yuzasidan qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
S.Ye.Yaxontovning “Категория глагола в китайском языке” monografiyasida
esa rus tili tilshunosligi terminologiyasiga muvofiqlashtirgan holda xitoy tilida
fe’lning tur-vaqt kategoriyasi, jumladan, o‘tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi
13
宋玉柱。关于时间助词“的”和 “来着”。中国语文，1981 年，第四期，271-276 页。
10
zamon shakllari tahlili keltirilgan. S.Ye.Yaxontovning mazkur monografiyasida
vaqt kategoriyasi fe’lning grammatik kategoriyasi sifatida ko‘rib chiqilgan.
Bevosita qadimgi xitoy tilidagi vaqtning ifodasi masalasiga kelsak,
qadimda Xitoyda sanalashtirish tizimi haqida Xan Jiantangning “Xitoy
madaniyati” (
韩 鉴 堂 。 中 国 文 化 。 Hán Jiàntáng. Zhōngguó wénhuà.)
qo‘llanmasi, yoxud xitoy madaniyatiga oid har qanday manba bu masalani
yetarlicha keng o‘rgangan. Qadimgi xitoy tilida payt ravishlariga oid
ma’lumotlar Kang Ruicongning 2008-yili Shanghayda “Qadimgi xitoy tili
grammatikasi” (
康瑞琮。古代汉语语法。 Kāng Ruìcóng. Gǔdài hànyǔ yǔfǎ.)
hamda 1984-yili Liaoningda chop etilgan “Qadimgi xitoy tili” qo‘llanmalarida
berilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
