|
2. Ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar va ularni
shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili
Ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplar guruhdagi
gaplarda bosh gapda so‘zlanayotgan ish-harakat ergash gapdagi ish-harakatdan
ilgari sodir bo‘ladi. Mazkur guruhga ikki tur mansub: asl ilgarilikni ifodalovchi
ergashgan qo‘shma gaplar va yakuniy paytni ko‘rsatuvchi ilgarilikni ifodalovchi
ergashgan qo‘shma gaplar.
Asl ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplarda bosh
gapdagi ish-harakat ergash gapda xabar berilayotgan ish-harakatdan ilgari sodir
bo‘ladi.
71
Asl ilgari yuz berish ayniqsa tipik hollarda
在... 以前 zai.... yiqian “-dan
oldin, avval, ilgari, burun” singari old ko‘makchili konstruksiyalar bilan
ifodalanadi.
Xitoy tilida temporal munosabatlarni ifodalovchi ergashgan qo‘shma
gaplar sohasida old ko‘makchi-so‘ng ko‘makchili konstruksiyalar o‘zining
morfologik xususiyatiga qaramasdan, bo‘g‘lovchi vazifasida ishlatiladi.
Old ko‘makchi va so‘ng ko‘makchilarga xos bo‘lmagan bunday
qo‘llanishni ob’yektiv shart-sharoitlar va ulardan chiquvchi muloqot ehtiyoji,
kishilarning muayyan nutq faoliyati til materialining qarshiligini yengib o‘tadi,
mavjud chegaralashlarni yo‘qotadi.
Bu bilan u yoki bu til vositalarining boshqa, ilgari ularga xos bo‘lmagan
funksional xususiyatlarni beradi.
Old ko‘makchi va so‘ng ko‘makchilarning xitoy grammatikasining
muayyan til hodisalaridan biri sifatida ergashtiruvchi bog‘lovchi rolida
qo‘llanilishi morfologiya va sintaksis o‘rtasidagi o‘zaro dialektik aloqasining
yaqqol namunasidir:
1)
你动身以前，我还要来看你一趟。 Nǐ dòngshēn yǐqián, wǒ hái yào
lái kàn nǐ yī tàng. Sen yo‘lga chiqishingdan avval, men seni ko‘rishga yana bir
marta kelaman;
2)
等人们赶到，他已经停止呼吸了。Děng rénmen gǎndào, tā yǐjīng
tíngzhǐ hūxī le. Odamlar chopib kelganida, u nafas olishdan to‘xtagan edi;
3)
我进去时，他已经向团长作完报告。 Wǒ jìnqù shí, tā yǐjīng xiáng
tuánzhǎng zuòwàn bàogào. Men kirib borgan paytimda, u polk komandiriga
hisobot berishni tugatgan edi.
Bunday turdagi ergashgan qo‘shma gaplar ba’zida inkor bilan ham
ishlatiladi. Inkor shaklining qo‘llanilishi mantiqan to‘g‘ri. Chunki bosh gapdagi
ish-harakat ergash gapda xabar berilayotgan ish-harakat hali amalga oshmagan
paytida sodir bo‘lgan bo‘ladi:
72
1)
在你们还没来以前，李定国交给我的，嘱咐我埋起去。 Zài nǐmen
hái méi lái yǐqián, Lǐ Dīngguó jiāogěi wǒ de, zhǔfu wǒ máiqǐqù. Siz hali
kelmasinggizdan oldin, Li Dingguo menga (narsalarni) berib, uni yashirib
qo‘yishimni tayinlagan edi;
2)
在她未到这个小学校以前, 她想象着孩子们一定是非常欢迎她的，
但事实并非如此。Zài tā wèi dào zhè gè xiǎoxué yǐqián, tā xiǎngxiàng zhe
háizimen yìdìng shì fēicháng huānyíng tā de, dàn shìshí bìngfēi rúcǐ. U bu
maktabga kelguniga qadar, bolalar uni albatta juda xursand bo‘lib kutib olishadi
deb tasavvur qilgan edi. Lekin aslida esa aslo unday bo‘lmadi.
Yakuniy paytni ko‘rsatish bilan ilgarilikni ifodalovchi ergashgan qo‘shma
gaplarda bosh gapdagi ish-harakat ergash gapda xabar berilayotgan ish-
harakatdan ilgari yuz beradi. Shuning bilan birga, bosh gapdagi ish-harakat
ergash gapdagi ish-harakatning yakunlanish payti bilan chegaralangan.
Yakuniy paytni ko‘rsatish bilan ilgarilik
直到... 时候 （为止） zhídào...
shíhou (wéizhǐ) singari konstruksiyalar bilan ifodalanadi. Bu o‘zbek tilida “-
gacha, - ga qadar, dovur” tarzida tarjima qilinadi.
Bunday gaplarda tobe qism ergashtiruvchi qismga nisbatan pospozitiv
holatda bo‘ladi. Tobe qismning postpozitsiyasi fe’l-kesimlar o‘rtasida mavjud
payt nisbati xususiyati bilan aniqlanadi va haqiqiy voqelikda hodisalarning
izchilligini aks ettiradi:
1)
我的追求也将继续下去，直到我的志愿完成。Wǒde zhuīqiú yě
jiāng jìxù xiàqù, zhídào wǒ de zhìyuàn wànchéng. Mening maqsadlarim amalga
oshguniga qadar intilishlarim ham davom etaveradi;
2)
这样周而复始的轮流着，直到下了雨为止。Zhèyàng zhōu ér fùshǐ
de lúnliú zhe, zhídào xià le yǔ wéizhǐ. Yomg‘ir yog‘ib yubormaguniga qadar,
shunday dam-badam takrorlanib almashinaverdi;
73
3)
她低声哭着，一直到张嫂听见声音跑来劝他的时候。 Tā dìshēng
kū zhe, yī zhídào Zhāng sǎo tīngjiàn shēngyīn pǎolái quǎn tā de shíhou. Jang
xola tovushni eshitib yugurib kelib, uni ovutmagunicha, u sekin ovozda yig‘lardi;
4)
我站了好一会儿，我完全忘记了我的痛苦，直到警察的沈重的脚
步声使我突然明白自己活在怎样的一个世界里的时候。 Wǒ zhàn le hǎo yī
huìr, wǒ wánquán wàngjì le wǒ de tòngkǔ, zhídào jǐngchá de shěnzhòng de
jiǎobù shēng shǐ wǒ tūrán míngbai zìjǐ huó zài zěnyàng de yī gè shìjiè de shíhou.
Mirshabning og‘ir qadamlari meni birdan qanday dunyoda yashayotganligimni
anglatmaguniga qadar, men uzoq turib qoldim, men umuman dardlarimni
unutgan edim.
Yuqorida ko‘rsatilgan tipdagi jumlalarning o‘zbek tilidagi tarjimasiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak, tarjimada bosh gap va ergash gapning o‘rni
almashib, tobe gapdagi ish-harakat inkor shaklida ifodalanmoqda.
Albatta, tobe gapdagi ish-harakatni tasdiq shaklda ham ifodalashimiz
mumkin, lekin inkor shaklini qo‘llashimiz ma’noni aniqroq va grammatik
jihatdan to‘g‘riroq ko‘rsatib bermoqda.
到 ... 为 止 ... dào... wéizhǐ... konstruksiyasi vaqt, jarayonning o‘tgan
zamondagi biror-bir paytdan boshqasiga qadar yakunlanganligini ifodalaydi.
Ushbu konstruksiya yozma ifoda shakli hisoblanib, asosan matbuot tilida
qo‘llaniladi
110
.
印度洋发生的海啸到本月五日为止已经夺去了十五万人的生命。
Yìndùyáng fāshēn de hǎixiào dào běn yuè wǔ rì wéizhǐ yǐjīng duǒqǔ le shí wǔ
wàn rén de shēngmíng. Hind okeanida yuz bergan sunami shu oyning beshinchi
sanasiga qadar 150 ming nafar kishining hayotini olib ketdi.
110
朱庆明。现代汉语使用语法分析（下册）。- 北京：清华大学出版社，2005。第 70 页。
74
Do'stlaringiz bilan baham: | 
