Microsoft Word tex jar10. doc

Ўлчов асбобининг мутлақ хатолиги деб, шу асбобнинг кўрсатиши билан 
ўлчанаётган катталикнинг ҳакиқий қиймати орадаги фарққа айтилади. Бу ерда, 
хатоликлар плюс ёки минус ишораси билан катталикнинг бирликларида 
ифодаланади. Мутлақ хатолик катталигининг ҳақиқий қийматига нисбати нисбий 
хатолик деб аталади. Нисбий хатолик орқали ўлчашнинг аниқлик даражасини 
ифодалаш жуда қулай. 
%
100
%
100
⋅
−
±
=
⋅
∆
±
=
x
x
k
x
X
X
X
X
X
b
(1.7) 
Одатда, ҳакиқий қиймат — Х
қ
ва топилган қийматлар Х
к
га нисбатан ∆Х 
жуда кичик бўлади, яъни 
к
x
Х
Х
ва
X
X
≤
∆
≤
∆
Шунинг учун, қуйидаги ифодани ёзиш мумкин: 
%
100
%
100
⋅
∆
±
≈
⋅
∆
±
=
к
x
X
X
X
X
b
(1.8) 
Шундай қилиб, нисбий хатоликни ҳисоблашда мутлақ хатоликнинг 
асбобнинг кўрсатишига нисбатини олиш мумкин. Нисбий хатолик % ларда 
ифодаланади. 
Катталикнинг ҳақиқий қийматини аниқлаш учун ўлчов асбобинннг 
кўрсатишига тузатиш киритилади. Унинг сон қиймати тескари ишора билан 
олинган мутлақ қийматга тенг: 
Т=Х
ҳ
-Х
к
ёки Т=-∆Х (1.9) 
бу ерда, Т-тузатма. 
Асбобнинг хатолиги шкала диапазонининг фоизларида ифодаланади. 
Бундай хатоликлар келтирилган хатолик дейилади ва мутлақ хатоликнинг асбоб 
ўлчаш чегарасига нисбатига тенг, яъни 
%
100
⋅
∆
=
N
X
j
(1.10) 
бу ерда, N — асбобнинг ўлчаш чегараси. 
Мисол. Юқориги ўлчаш чегараси 300
0
С бўлган потенциометрнинг 
кўрсатиши Х
к
= 240
0
С ва ўлчанаётган ҳароратнинг ҳақиқий қиймати X
ҳ
= 241,2°С 
бўлганидаги мутлақ, нисбий, келтирилган хатоликлари топилсин. 
Мутлақ хатолик (1.6) ифода бўйича ∆Х= — 1,2°С, нисбий хатолик (1.8) 
ифода бўйича b= —-0,5%, келтирилгзн хатолик (1.10) ифода бўйича j = 0,4%. 
Хатолик қиймати ўлчаш асбоби аниқлигини, демак, ўлчаш натижасини хам 
характерлайди. Ўлчаш аниқ бўлиши учун хатоси кичик бўлган асбоблардан 
фойдаланиш лозим. Аммо хатосиз асбоблар тайёрлаш мумкин эмас. Хатоси кичик 
бўлган асбоблар билан ишлашда катта эҳтиёткорлик талаб этилади. Техник 
ўлчашлар учун белгиланган қийматдан ошмайдиган йўл қўйиладиган хатоси бор 
асбоблардан фойдаланилади. 
Асбоб кўрсатишининг стандарт йўл қўядиган энг катта хатолиги йўл