Microsoft Word статистика лотин 14. doc

 
 
 
 
 
 

---

 
102 
 
 
 
 
 
 
 
 
IX mavzu. IQTISODIY INDEKSLAR 
 
               REJA: 
 
9.1. Indekslarning  moxiyati, vazifalari va turlari. 
9.2. Agregat shaklidagi indekslar umumiy indekslarning asosiy shaklidir 
9.3. O‘rta arifmetik va garmonik indekslar  
9.4.  O‘zaro  bog‘langan  o‘zgaruvchan,  doimiy  tarkibli  va  tuzilmaviy 
siljishlar indekslari tizimi 
 
1. Indekslarning moxiyati, vazifalari va turlari 
 
Indeks  so‘zi  lotincha  «indlex»    atamasidan  olingan  bo‘lib, 
ko‘rsatkich, belgi ma’nosida ishlatiladi. 
O‘zining 
mohiyati 
jixatidan 
indekslar 
ham 
statistikada 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar jumlasiga kiradi. 
Statistik indekslar bizga ma’lum bo‘lgan boshqa umumlashtiruvchi 
ko‘rsatkichlardan farq qiladi. Chunki indekslar hodisa va jarayonlarning 
nafaqat nisbiy jihatdan o‘zgarishini, balki bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi 
asosiy  omillari  ta’sirini  ham  mutloq  jixatdan  aniqlash  imkonini  beradi. 
Indekslar  yordamida  umum  ulchovga  ega  bo‘lmagan  turli  xildagi 
masalalar,  jumladan,  murakkab  to‘plamlarning  ikki  va  undan  ortiq 
davrlar ichida o‘rtacha o‘zgarish, shartnoma va davlat buyurtmalarining 
o‘rtacha  bajarilish  darajasi,  turli  ob’ekt  yoki  xududlar  miqyosidagi 
o‘zaro  nisbatlari  shuningdek  murakkab  to‘plamlar  orasidagi  bog‘lanish 
kuchi, ularga ta’sir etuvchi omillarning roli aniqlanadi. 
Statistik indekslar deb o‘zaro qo‘shib bo‘lmaydigan elementlardan 
tashkil  topgan  ikkita  to‘plamni  o‘zaro  solishtirish  natijasida  hosil 
bo‘ladigan umumlashtiruvchi kursatkichga aytiladi. 

---

 
103 
Indekslar quyidagi belgilarga qarab tasniflanadi: 
- o‘rganilayotgan ob’ektlarning harakteriga qarab; 
- to‘plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab; 
- hisoblash uslubiga qarab; 
O‘rganilayotgan ob’ektlarning harakteriga qarab, indekslar hajm va 
sifat ko‘rsatkichlari indekslariga bo‘linadi. 
Birinchi  guruh  indekslariga  sanoat,  qishloq  xo‘jaligi  mahsuloti 
fizik hajm indekslari, chakana tovar oboroti, milliy daromad, iste’mol va 
shu singari indekslar kiradi. Bu indekslarning hammasida miqdor bir xil 
taqqoslama narxlarda bo‘ladi. 
Ikkinchi  guruh  indekslarga  narx  indekslari,  tannarx  indekslari,  
mehnat unumdorligi, hosildorlik indekslari kiradi. 
To‘plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab, indekslar oddiy 
(individual) va umumiy (guruhli) indekslarga bo‘linadi.  
Umumiy indekslar hisoblanish uslubiga qarab, agregat indekslariga 
va o‘rtacha indekslariga bo‘linadi. 
Indekslarni  hisoblashda  ikkita  davr  qatnashadi,  biri  -  joriy 
(hisobot),  ikkinchisi  -  o‘tgan,  bazis  davr  deb  ataladi.  Joriy  davr 
deyilganda  indekslashtirilayotgan  hodisaning  solishtirilayotgan  darajasi 
tushuniladi.  U  “1”  satr  osti  ishorachasi  bilan  ifodalanadi.  Bazis  davr 
deyilganda taqqoslash asosi qilib olingan daraja tushuniladi, uni “0” satr 
osti  ishorachasi  orqali  ifodalash  qabul  qilingan.  i  va  J  lar  esa  mos 
ravishda oddiy (individual) va umumiy indekslarni ifodalaydi.