|
birlamch
i deb ataladi,
ikkilamchi
deb esa – birlamchi aralashmalarni boshqa
narsaga
aylanishi
natijasida
hosil
bo‘ladigan
773
atmosferadagi aralashmalar deb atash qabul qilingan.
Aholi sog‘ligiga va atrof-muhitga salbiy ta’sir qiluvchi
aralashmalarga
havoni ifloslantiruvchi moddalar
deb
atashadi.
Turli aralashmalar mavjudligi natijasida atmosfera
tarkibining o‘zagirishi uning ifloslanishi deb atash qabul
qilingan. Havoning ifloslanishi tabiiy va antropogen
bo‘ladi.
Atmosferani ifloslantiruvchi chiqindilar odatda ikki
qismga bo‘linadi: gazsimon va qattiq moddalar, bundan
gazli moddalar butun chiqindilarni 90% ni, qattiq
moddalar esa 10% ni tashkil etadi.
Insoniyatga qolaversa barcha jonzotlarga hayot
bag‘shlovchi atmosfera havosini hozir asosan ikki
manba: tabiiy va sun’iy yo‘llari bilan ifloslanadi.
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi tabiiy yo‘llariga
vulqonlar
otilishi,
tog‘
jinslarining
emirilishi.
o‘rmonlarga o‘t ketishi va chang tuzonlar, kosmik
changlar va boshqa tabiiy ifloslanish manbalaridir.
Tabiiy manbalardan atmosferaga qo‘shilgan turli
774
moddalar ma’lumotiga qaraganda, har yili o‘rtacha 700
mln.t. dan 1.5 mlrd. t.gacha dengiz tuzlari, 700 mln.t.ga
yaqin tuproq changi. o‘rmonlar yonishi natijasida 360
mln.t.gacha turli aralashmalar atmosferaga qo‘shiladi.
Ularning jami o‘rtacha 2.3 mlrd.t. aerozolni (havoda
muallaq turuvchi qattiq yoki suyuq zarrachalar) tashkil
qiladi.
Sun’iy ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari,
avtomobil, havo, temir yo‘l, suv transportlari chiqindilari
va ajratmalari, shuningdek turli xil yoqilg‘ilar ishlatish
natijasida paydo bo‘ladigan zararli moddalarning havo
havzasiga tushishi oqibatida sodir bo‘ladi. Inson hayot
faoliyati bilan tabiatga ta’sir o‘tkazadi. Transport
vositalarini kundan-kunga ko‘payib borishi, er bag‘rini,
tog‘u-toshlarni
ag‘dar-to‘nkar
qiladigan
qudratli
mexanizmlarni yaratilishi va ulardan keng qo‘llamda
foydalanishi sahovatli tabiatga, shu jumladan, atmosfera
havosiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ulkan sanoat
korxonalarini katta-katta binolarni, uy - joylarni isitishda
tashko‘mirning
salmog‘i
ham
baland.
Hozir
775
hayotimizning har xil jabhalarida toshko‘mir bilan bir
qatorda torf, neft mahsulotlari, gaz. atom quvvatlari
ishlatiladi.
Atmosferaning
kimyoviy.
fizikaviy,
akustik(shovqin), issiqlik, elektromagnit ifloslanshlar
shaharlar va sanoat rayonlarida yuqori darajaga etgan.
Atmosfera havosini xavfli ifloslanishlaridan biri
radioaktiv ifloslanishlardir. Bu ifloslanishning manbalari
yadro
qurollarining
sinovlari,
atom
elektro
stansiyalardagi falokatlar hisoblaniladi. Radioaktiv
moddalar rak va boshqa kasalliklarni ortishga sabab
bo‘ladi. shu bilan birga jonzotlarga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
80-yillarning oxirida Dunyo bo‘yicha yiliga
taxminan 600x10
9
t. sanoat-maishiy chiqindilar
atmosferaga chiqarilgan.
Shahar va sanoat rayonlarida kishilar o‘rtasida asab
yurak qon-tomir, surunkali branxit. nafas qisilishi, o‘pka
raki keng tarqalgan. bolalar kasalliklari ortishi
kuzatiladi. Avtomobildan chiquvchi qo‘rg‘oshin ayniqsa
inson salomatligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Atmosfera
776
havosining zaharli gazlari o‘simlik va hayvonlarga zarar
etkazmokda. Oltingugurt. ftorli vodorodli, xlorli,
qo‘rg‘oshinli moddalar o‘simlikning nobud bo‘lishiga,
hosilining pasayishiga va fotosintezning intensivligining
pasayishiga olib keladi. Shu bilan birgalikda havodagi
bu zaharli gazlar kislotali yomg‘irlarga sabab
bo‘lmokda. Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz
turib qolish inversiya oqibatida kuzatiladikgan zaharli
tuman – smoglar inson sog‘ligiga o‘ta salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Tuman-smoglar fotokimyoviy smoglarga
aylanib, ya’ni transport va sanoat chiqindi gazlarining
quyosh nurlari ta’sirida reaksiyaga kirishib xavfli
birikmalarni hosil qilishi tushuniladi. Jumladan
formaldegidning va boshqa moddalarni hosil bo‘lishi.
Tutunlar Yorug’likni to‘sib qolishiga sabab bo‘ladi.
agar havoda 2 m
3
qurum bo‘lsa kunduzgi Yorug’likni
90% kamaytiradi. Ilmiy manbalarda qayd qilinishicha
quyosh radiatsiyasining kuchi havoning ifloslanishi
tufayli Parijda 26-30%, Berlinda 60% kamayishi
mumkin
ekan.
Havodagi
chang
zarrachalari
777
ultrobinafsha nuralarini o‘zida tutib qolishi oqibatida
ularni erga tushishini kamaytiradi.
Changli
chiqindilar
havoda
turib
qolishi
Do'stlaringiz bilan baham: |
