Microsoft Word safety(eng, rus, uz). doc

Authors: I.Kh. Siddikov, Kh.A. Sattarov, O.I.Siddikov, 
Kh.E. Xujamatov, D.T. Hasanov, Sh.B.Olimova
© Tashkent University of Information Technologies 
Tashkent 2018 

---

3 
 
Mundarija: 
I. KIRISH……….…………………….…………16
II. ASOSIY NAZARIY QISM……………….….20
1-MAVZU. 
XAVFSIZLIK 
MUAMMOLARI. 
MIKROIQLIM SHAROITI VA UNING INSON 
FAOLIYATIGA TA’SIRI……………………….20
Fanning asosiy tushuncha va ta’riflari………...21
Xavflarning sinflanishi………………………..25
Tavakkal nazariyasining asosiy qoidalari……..27
Xavflarni o’rganish tartibi………………….....38
Xavfsizlikning sistemali taxlili………………..38
Xavfsizlikni taxlil qilish usullari………….…..42
Hayot davri (sikl)ning bosqichlari…………….44
HFX ni boshqarish vazifalari…………………45
HFX ni boshqarish vositalari………………….45
Faoliyatni tashkil qiluvchilarga ajratish……....46
HFX ni loyixalashning taxminiy sxemasi…….48
Faoliyat xavfsizligini ta’minlash prinsip, usul va 
vositalari………………………………………50
Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari……………51

---

4 
Xavfsizlikni ta’minlash usullari………………59
Xavfsizlikni ta’minlash vositalari…………….61
Ishlab chiqarishda mikroiqlim va ishchi hududining 
havo muhiti……………………………………64
Mikroiqlim ko‘rsatkichlari……………………65
Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik normalari 
…………………...……………………………66
Korxonalarda shamollatish va shamollatish turlari 
………………………………………………...73
Tabiiy shamollatish…………………………...80
Mahalliy shamollatish sistemasi………………85
Changlangan havoni tozalash qurilmalari….…92
Sanoat changi va unga qarshi kurash…………96
Shovqinlar va tebranish (titrash)……………...98
Shovqin va silkinishdan himoya………………108
Ishlab chiqarish binolarini yoritish……………115
Tabiiy yoritilish……………………………….116
Sun’iy yoritilish……………………………….120
Yorug’lik manbalari…………………………..124

---

5 
2-MAVZU: IONLASHUVCHI NURLANISHLAR 
VA 
Elektromagnit 
maydonlarI 
TA’SIRIDAN 
MUHOFAZALANISH………………………….133
Elektromagnit maydonining tavsifi…………...135
O'zgaruvchi elektromagnit maydonlarining inson 
organizmiga ta'siri…………………………….139
Elektromagnit maydonining normalari. Muhofaza 
usullari………………………………………...143
O'lchov asboblari……………………………...151
Lazer nurlaridan saqlanish…………………….157
Radioaktiv nurlanishlardan saqlanish…………159
Radioaktiv nurlanishlar va ularning xossalari 
……………………………...............................160
Radioaktiv nurlarning inson organizmiga ta'siri 
……………………………...............................164
urlnish normalari……………………………...168
Radiotktiv 
nurlanishlarga 
qarshi 
kurash 
choratadbirlari…………………………….......175
O’lchash asboblari…………………………….180
Shaxsiy muhofaza aslahalari………………….182

---

6 
3-MAVZU: ELEKTR XAVFSIZLIGI. ELEKTR 
TOKINING INSON ORGANIZMIGA TA’SIRI. 
……………………………...................................185
Inson taasiga elektr tokini ta’siri ……………..188
Inson tanasini elektr tokiga ko’rsatayotgan 
qarshiligi……………………………................193
nsonni elektr tokidan shikastlanishining asosiy 
omillari……………………………..................197
Elektr tokidan sikastlanishning asosiy sabablari 
……………………………...............................202
Izolyatsiyalangan nеytralli uch fazali tarmoqlarni 
xavfi .…………………………….....................204
Mustahkam yеrga ulangan nеytralli uch fazali 
elеktr tarmoqni havfi . ………………………..209
Bir fazali elеktr tokni havfi . …………………214
Elektr qurilmalarini himoya vositalari………..225
Yo‘l qo‘yiladigan xavfsiz kuchlanishlar. …….276
Elektroxavfsizlik shartlari tahlili……………...277
Qadamli kuchlanish…………………………...279
Elektr tokidan talofat ko‘rgan insonga birinchi 
yordam……………………………...................282

---

7 
Jarohat (shikastlanish) olganda birinchi yordam, 
qon ketishini to‘xtatish. ………………………288
Sinish, lat eyish va shikastlanishda birinchi yordam. 
……………………………...…………………290
Kuyish va Muzlashda birinchi yordam……….291
Elektr tokidan yoki boshqa baxtsiz hodisalarda 
jabrlanganlarga birinchi yordam. Umumiy qoidalar. 
……………………………...…………………294
Ko‘chma elektr qurilma, elektrik armatura va 
o‘lchov asboblariga xavfsizlik talablari………296
Ko‘chma elektr qurilmadan foydalanishda elektr 
xavfsizligi talablari……………………………298
4-MAVZU. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH 
QONUNLARI 
ASOSLARI, 
TASHKILIY 
MASALALAR…………………………………..301
“Mehnatni 
muhofaza 
qilish 
to‘g‘risida”gi 
qonunning qo‘llanish sohasi va davlat siyosati.302
Mehnatni muhofaza qilinishini ta’minlash……307
Mexnat muxofazasi sohasida nazorat organlari 
………………………………………………...316

---

8 
Aloqa korxonalari va tashkilotlarida Mehnat 
muxofazasi bo‘yicha ishlarni tashkil qilish va 
ularning bajarilishi ustidan nazorat…………...318
Davlat inspeksiyasi……………………………320
Ishlab chiqarishda xodimlar salomatligiga zarar 
etishi va ish beruvchi masuliyati. Umumiy 
qoidalar………………………………………..328
Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar boshqa 
me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va 
jamoatchilik nazorati………………………….339
Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va 
boshqa me’yoriy hujjatlar buzganlik uchun 
javobgarlik…………………………………….344
Jaroxatlanish, baxtsiz xodisa va kasb kasalliklari 
xaqida tushuncha……………………………...346
Baxtsiz hodisalarni oldini olish bo‘yicha umumiy 
qoidalar……………………………………….351
Sanoat korxonalarida baxtsiz xodisalar va kasb 
kasalliklarini tekshirish va xisobga olish……..354
Jarohatlanish va kasb kasalliklarini o‘rganish 
usullari………………………………………...362

---

9 
Mehnat sharoitlarini tashkil qiluvchi omillar....367
Jarohatlanish va kasb kasalliklarining sabablarini 
taxlil qilish…………………………….............370
Mehnatdan mayibligi natijasida jabrlanuvchiga 
qoplanadigan zarar miqdori…………………...374
1. 
Jabrlanuvchi 
(jabrlanuvchilar) 
haqida 
ma’lumotlar……………………………...........386
2. Korxona, bo‘linma, sex, ish joyining tavsifi 
…………………………….…………………..387
3. Baxtsiz hodisaning shart-sharoitlari………..388
4. Baxtsiz hodisa sabablari……………………388
5. Baxtsiz hodisa sabablarini, aniqlangan mehnatni 
muhofaza qilish qoidalari va me’erlari buzilishlarini 
bartaraf etish chora-tadbirlari…………………389
6. Komissiyaning mehnat qonunchiligi va mehnatni 
muhofaza qilish qoidalari va me’yorlari buzilishiga 
yo‘l qo‘ygan shaxslar to‘g‘risidagi hulosasi 
……………………………...............................390
5-MAVZU. YONG‘IN XAVFSIZLIGI…………395
Yong'in jarayoni, turlari, xususiyatlari va uning 
fazalari……………………………...................398

---

10 
Moddalarning o‘zidan o‘zi yonishi va ularning 
sinflanishi..……………………………............409
Qurilish ashyoiari va sanoat inshootlarining yong‘in 
xavfi bo‘yicha toifalari. ………………………414
Yong‘in xavfiga bardoshli inshootlar va qurilmalar, 
ularning xususiyatlari…………………………419
Yong‘in yuz berganda odamlar evakuatsiyasi 
……………………………...............................423
Yong'nga qarshi to‘siqlar……………………...432
Ishlab chiqarish jarayonidagi yong‘in xavfini tahlil 
qilish……………………………......................440
Yong‘inga qarshi umumiy talab va qoidalar 
……….……………………………..................444
Elektr va gaz payvandlash ishlarida yong‘in 
xavfsizligi……………………………………..448
Havodagi gaz va chang moddalarining yonish 
jarayoni……………………………..................450
Bino va inshootlarda portlash sabablari va 
oqibatlari……………………………................466
Binolarda portlashga qarshi himoya vositalarini 
loyihalash……………………………...............469

---

11 
Yong‘inni nazorat qilish, o‘chirish usullari va 
vositalari……………………………................475
O‘tni o‘chirish uskunalari……………………..492
Havoli mexanik ko‘pik tayyorlagich uskunalar 
……………………………...............................499
O‘t o‘chirish texnik vositalari va ularning vazifalari 
……………………………...............................501
Yong‘in darakchilari va aloqa tizimi………….504
Drencher qurilmali yarim avtomatlashgan o‘t 
o‘chirish tizimi……………………………......510
Sprinklerli avtomatlashgan yong‘in o‘chirish 
qurilmalari va ularning hisobi………………...514
Nurli va shleyfli yong‘in xabarchilari………...520
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI 
YONG‘IN XAVFSIZLIGI TO‘G‘RISIDA……...523
1-bob. Umumiy qoidalar……………………...523
2-bob. Davlat organlari va boshqa organlarning 
yong‘in 
xavfsizligi 
sohasidagi 
vakolatlari. 
Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining 
yong‘in xavfsizligini ta’minlashdagi ishtiroki. 

---

12 
Tashkilotlar 
hamda 
fuqarolarning 
yong‘in 
xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari.527
3-bob. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash……...540
4-bob. Yong‘indan saqlash xizmati…………...557
5-bob. Yong‘in nazorati………………………561
6-bob. Yakunlovchi qoidalar………………….565
6-MAVZU. XAVFSIZLIK VA FAVQULOTDAGI 
HOLATLAR…………………………………….568
FVDTning ishlash tartibi……………………...580
Tabiiy tusdagi FVlar, ularning tasnifi va 
tavsifi………………………………………….587
KO’CHKI 
VA 
O’PIRILISHLAR……………………………..591
Gidromеtеorologik FVlar, ularning kelib chiqish 
sabablari. ……………………………...............592
Favqulodda 
epidemik, 
epizootik, 
epifitotik 
vaziyatlar va ularning oldiniolish tadbirlari..…596
Tabiiy tusdagi FVlar ro’y berganda aholi va 
hududni himoya qilish chora - tadbirlari va 
harakatlanish qoidalari………………………..598
Texnogen tusdagi FVlarning tasnifi…………..617

---

13 
Texnogen tusdagi FVlarning kelib chiqish 
sabablari……………………………………….624
Aholi va xududni texnogen tusdagi FVlardav 
muhofaza qilish……………………………….625
Aholi va ob’ektlarni bosqinchi-terrorchilikdan 
muhofaza qilish……………………………….631
FVlarning ruhiy omillari……………………...634
Atmosfеra holatining o’zgarishi………………646
Gidrosfеra holatining o’zgarishi………………652
7-MAVZU: 
AXBOROT 
KOMMUNIKATSIYA 
TIZIMDA XAVFSIZLIK TEXNIKASI ASOSLARI 
……………………………...……………………656
Xavfsizlik texnikasi haqida tushuncha………..657
Xavfsizlikni ta’minlovchi tadbirlar va muxandislik-
texnik vositalar. ……………………………....659
Signalizatsiya va xavfsizlik belgilari sistemasi. 
……………………………...............................665
AKT texnik vositalarida yuzaga keladigan xavfli va 
zararli omillar va ulardan himoyalanish………670
Ish joylariga qo‘yilgan ergonomik va sanitar-
gigenik talablar. ……………………………....675

---

14 
8-MAVZU: Fan texnika taraqqiyoti va ekologiya 
……………………………...................................727
Ilmiy texnik taraqqiyot va ekologiya………….734
Ekologik siyosat va ekologik iqtisodiy barqaror 
rivojlanish……………………………..............754
Ekologik muammolar va ularni hal etishda fanning 
ahamiyati……………...………………………761
Atmosfera havosining tirik mavjudod hayotidagi 
ahamiyati……………………………...............768
9-MAVZU: 
EKOLOGIYANING 
HUQUQIY 
ASOSLARI..…………………………….............800
Ekologiya huquqi, uning predmeti va ob’ekti 
……………………………..………………….801
Atrof muhitni xalqaro huquqiy muhofaza qilish 
……………………………...…………………837
Xalqaro hamkorlik…………………………….839
GLOSSARY (IZOHLI LUG’AT) ………………848
ADABIYOTLAR RUYHATI…………………...852
Asasiy adabiyotlar…………………………….852
Qo’shimcha adabiyotlar………………………853
Internet saytlar…………………………….......853

---

15