|
Temanıń mazmunı:
4.1. Jámiyetlik turmıstıń tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirlerdiń
rawajlanıwına tásiri.
Bir yarim ásir dawamsnda wayran bolgan Maverenaxr xalqs XIV-asirdiń
baslarına kelip mon
ǵ
ol basqınshılarınıń zulımınan qutıla basladı. Maverennaxrda
kúshli mámleket dúziwge bol
ǵ
an umtılıw jeńip shıqtı. Mon
ǵ
ol basqınshılarına
qarsı Buxarada xalq Mahmud Tarabiy basshılı
ǵ
ında qoz
ǵ
aldı, Samarqand hám
Xorasanda bolsa Sarbadarlar qoz
ǵ
alańları en jaydı. Nátiyjede Sarbadarlar uzaq
waqıt hákimiyattıda basqarıp turdı.
XIV ásirdiń 2-yarımında Maverennaxr mongol basqınshılarınan tolıq
tazalandı. XIV ásirdiń axırı XV ásirdiń baslarında Oraylıq Aziyada feodallıq
qatnasıqlar jánede rawajlana basladı. Saxibqiran Timur húkimranliq etken dáwir
Maverennaxr tariyxinda ahmiyetli orindi iyeledi.
Oraylasqan ulli Timur mamleketiniń payda boliwi menen Maverennaxrda
jáne ilim hám mádeniyat, bilimlendiriw qaytadan rawajlana basladi. Sonlıqtanda
XIV asirdiń ekinshi yarımı hám XV-asirdiń basları tariyxta Shıgısta
ǵ
ı oyanıw
dawiriniń ekinshi basqıshı dep ataldı.
Bul dawirde Orailıq Aziyada ekonomika, ilim hám mádeniyat ósti. Amir
Timurdıń húkimranlı
ǵ
ı dáwirinde dúńyanıń kóplegen jerinen Samarqandqa
ónermentler, alımlar, kórkem óner sheberleri alıp kelindi hám olardıń bay
tajiriybeleri, dóretiwshilik ónerlerinen ilimdi rawajlandırıw, mádeniyattı kóteriw,
qurılıstı en jaydırıw isleri rawajlandırıwda paydalanıldı.
Samarqandta hám Geratta medreseler, kitapxanalar qurıldı, meditsina ilimin
úyreniwge qızı
ǵ
ıw kúsheydi. Matematika, astronomiya, geografiya, tariyx,
ádebiyat, flosofiya hám tábiyat tanıw ilimlerine ba
ǵ
ıshlan
ǵ
an bir qansha áhmiyetli
shıgarmalar dóretildi.
Samarqand hám Gerat qalalarında ilim, mádeniyat orayları payda boldı.
Samarqandta Shaxizinda, Góriamir maxbarası, Biybixanım maxbarası, Registan
maydanı hám tagı basqada úlken qurılıslar payda boldı.
Samarqand átirapında 12 ba
ǵ
jaratıldı, Kóksaray, Bostansaraylar qurıp
pitkerildi, meshitler, mektepler salındı. Bul islerge tek
ǵ
ana Amir Temur emes, al
onıń átirapında
ǵ
ılarda ılayıqlı úleslerin qostı. Olardan Er Edigeniń, Qutbiddinniń,
Saraymúlkxanımnıń, aqlı
ǵ
ı Muhammad Sultanlardıń qur
ǵ
ız
ǵ
an medreseleri mısal
bola aladı.
Medreselerde sabaqlar arab, fars, turkiy (ózbek) tillerde alıp barıldı.
Ulu
ǵ
bek zamanına kelip matematika, astronomiya siyaqlı predmetler oqıtıldı.
Joqarı oqıw ornı bol
ǵ
an medreseler Buxara, Samarqand hám
Ǵ
ijduvanda qurıldı.
Buxarada
ǵ
ı, Samarqandtagi qurılgan medreseler ilimniń rawajlanıwındagı
ilimiy oray
ǵ
a aylandı. Buxaradagı medrese diwalında
ǵ
ı tómendegi jazıw ele bar.
«Ilim alıw
ǵ
a umtılıw hár bir múslim ushın qarız hám parızdur». Bul dáwirde
Samarqandta Ulugbek alımlarga
ǵ
amxorlıq kórsetip, ilimiy xızmetlerin
marapatlap, xoshametlep bardı, ozi bolsa astronomiya, matematika pánleri
boyınsha áhmiyetli jumıslardı isledi, observatoriyanı qur
ǵ
ızdı.
Ulu
ǵ
bek jaratqan kitapxanada ilimniń túrli tarawlarına baylanıslı 1500 kitap
boldı. Samarqandta X ásirde 17 medrese bolıp, olarda ullı alımlar sabaq berdi.
XIV— XV ásirlerde olardıń sanı jánede arttı. Baysuń
ǵ
ır Mırza dáwirinde saray
kitapxanası fondı jánede kóbeydi. Onıń basshılı
ǵ
ında kitaplardı dizimnen ótkeriw
isleri alıp barıldı.
Ulugbektin shákirti Aliy Qusshı Samarqandiy (1403-1474) astronomiya
haqqında «Risolai dar falakiyat» degen kitaptı jazdı. Ol óz dawiriniń Ptolemeyi
dep ataldı. Onıń bul shı
ǵ
armasında geometriyalıq bilimlerdiń tiykarları bayan
etildi, noqat, sızıq, maydan, sheńber hám sol siyaqlı túsinikler tolıq táriyplep
berildi. Bul shıgarmada barlıq nárse ápiwayı hám quramalı nárselerge bólinip
táriyplendi.
XIV-XV asirlerde Samarqandta jasap dóretiwshilik miynet etken Mir Sayid
Sharif Juroniy (1340-1413) til, logika, huqıq, filosofiya hám basqa pánlerge tiyisli
50 den artiq shı
ǵ
armalar dóretti. XV ásirde Oraylıq Aziyada tariyx páni keń
rawajlandı. «Xafizi Abru Zubdan tavorix» (Tariyxtiń qaymagı) degen kitap jazıldi
hám bul kitapta 1447 jılga deyin bolgan waqıyalar bayan etildi.
Al, Abdurazax Samarqandiy tárepinen jazıl
ǵ
an «Matlai sadain va majmai
baxrain» (Eki saadatlı juldızdın shıgıw ornı hám eki tenizdin qosilgan jeri) degen
shıgarmasında 1471 jılga deyingi waqiyalar bayan etildi.
Sultan Husayn Bayqara dáwirinde ilimpazlar hám shayırlar Samarqandtan
Geratqa kóship ótti. Gerat ilimiy-mádeniy oray
ǵ
a aylandırıldı. Alisher Nawayı
Geratta ilim, mádeniyat hám bilimlendiriw islerin jol
ǵ
a qoyıwda, jerlerdi
abadanlastırıw islerinde kóp miynetler isledi.
Geratta saltanatlı arxitekturalıq qurılıslar salındı, ilimiy pikir tartısları keń
jolga qoyıldı. Bul dáwirde Sheybaniyxan medresesi, Abduraxim Sadr medresesi,
Mir Arab medresesi, Kalon meshiti hám basqada binalardıń qurılıwı tálim-tárbiya
protsesinde júda áhmiyetli basqısh boldı.
Jeke menshik mektepler payda boldı, mu
ǵ
allim jallap balalardı úyde oqıtıw
ilajları ádetke aylandırıldı. Qala hám awıllarda ashılgan mekteplerde balalardı
oqıtıw 6 jastan baslandı. 6 jaslı balalar mektepke barıp, alippeni úyrenip, onın
ayrım háriplerin jazıwdi mashq etti. Oqıwshılar mekteplerde sawat ashqannan
keyin medresege kirip diniy hám dúnyalıq pánlerden bilim aldı.
Ulıwma,
XIV—XVI
ásirlerde
Maverennaxrda
tálim-tárbiya
hám
pedagogikalıq pikirler rawajlanıwdıń joqarı basqıshına ótti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
