Microsoft Word O'quv qo'llanma

murakkab sistemalarda barqaror strukturalarning va o‘zini-o‘zi tashkil 
etishlarning paydo bo‘lishiga olib keluvchi, juda ko‘p sondagi sistema 
elementlari o‘zaro munosabatlarining jamoaviy (kollektiv
) 
 effektlari yig‘indisi
sifatida qaralgan. 
S.P.Kurdyumov va E.I.Knyazevalarning talqiniga ko‘ra sinergetika – bu XX 
asrning boshlarida nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasidan boshlangan ilmiy 
revolyutsiyaga nisbatan yanada chuqur va keng bo‘lgan ilmiy revolyutsiyalarni 
yuzaga keltiruvchi yangi ilmiy paradigma
 
ekanligini bayon etgan. 
Sinergetika bilan bog‘liq masalalar G.Xaken, I.Prigojin, J.Nikolis, I.Stengers 
va boshqa olimlar tomonidan o‘rganilgan. Ularning ishlarida olamda mutloq 
strukturasi mavjud bo‘lmagan hamda mutloq tartibsizlik mavjud emasligi, xaos esa 
fan predmetiga aylanib borayotganligi to‘g‘risida fikr-g‘oyalar olg‘a surilgan. 
Bundan tashqari xaos ham, tasodiflik ham, tartiblilikning buzilishi ham, nafaqat 
buzilishga balki ma’lum bir sharoitlarda o‘zi bilan birga bunyodkorlik, 
yaratuvchanlik va konstruktivistik xususiyatlarga ham ega ekan. 
Sinergetikaning asosiy tushunchalari 
Tashqi muhit bilan faqatgina energiya almashish xususiyatiga ega bo‘lgan 
tizimlarga 
yopiq
tizim deb aytiladi. Yopiq tizimlarda tashqi muhit bilan axborot va 
modda almashish kuzatilmaydi (barcha mexanik tizimlar bunga misol bo‘ladi) .
 
Tashqi muhit bilan nafaqat energiya balki axborot va modda almashish 
xususiyatlariga ega bo‘lgan tizimlarga 
ochiq
tizim deb aytiladi. Ochiq tizimlarda 
tashqi muhit bilan muntazam energiya, modda va axborot almashish kuzatiladi.
 
Sistemaning ochiqligi
– bu sistemaning tashqi muhit bilan modda, energiya va 
axborot olish va uzatish manbalariga ega bo‘lishi. 
Boshqacha so‘zlar bilan ifodalaganda har qanday ochiq sistemalarda ham 
o‘zini–o‘zi tashkil etish xususiyatlari mavjud bo‘lavermas ekan, ya’ni, o‘zining 

---

272
strukturalarini barpo eta olmas ekan. Buning uchun sistemada ma’lum bir shart-
sharoitlarning mavjud bo‘lishini taqoza etar ekan. 
O‘zini-o‘zi tashkil etish nazariyasi