Microsoft Word nemis va ozbek tillarida soz birikmalari doc

1.2. Qiyoslanayotgan tillarning faqat biriga xos bo’lgan xususiyatlar va ularni 

ikkinchi tilda ifodalash imkoniyatlari

 

 

Teng komponentli birikmalarning qiyoslanayotgan tillarning faqat biriga xos 

bo‘lgan grammatik xususiyatlari quyidagilar: 

 

1.  O‘zbek  tilida  nemis  tilidan  farqli  holda,  uyushiq  qator  a’zolarining 

grammatik  shakli  umumlashtirilishi,  grammatik  ko‘rsatkich  uyushiq  qatorga 

yaxlitligicha  qo‘shilishi  mumkin,  bunda  guyo  uyushuvchi  a’zolarning  grammatik 

ko‘rsatkichi 

qavslardan 

chiqariladi. 

Masalan: 

o‘qituvchilarimizni 

va 

talabalarimizni uyushiq qatorida grammatik ko‘rsatkichlarning umumlashtirilishini 

qavslardan tashqariga chiqarib, shunday ifodalash mumkin: 

 

(o‘qituvchilarimizni) va (talabalarimizni) 

 

(o‘qituvchilarimiz) va (talabalarimiz) ni 

 

(o‘qituvchilar-) va (talabalar-) imizni     

 

(o‘qituvchi-) va (talaba-) larimizni. 

 

Ko‘rinadiki,  birinchi  misolda  grammatik  shakllanish  har  bir  uyushuvchi 

qismda  mustaqil  amalga  oshadi;  ular  ikki  qism  tarzida  grammatik  shakllanadi; 

ikkinchi  misolda  uyushuvchi  qismlar  sonlanish  va  nisbatlanish  jihatidan  mustaqil 

shakllanadi,  lekin  kelishigi  umumlashadi;  uchinchi  misolda  esa,  bu  qismlar 

---

 

20

sonlanib,  nisbatlanishi  va  kelishigi  umumlashadi;  to‘rtinchi  misolda  esa,  har  uch 

grammatik kategoriyaning ko‘rsatkichlari  umumlashadi. Uyushuvchi so‘z shakllar 

tarkibidagi  grammatik  ko‘rsatkichlarni  bunday  umumlashtirish  nemis  tiliga  xos 

emas; har bir uyushuvchi so‘z shakl o‘zicha to‘liq grammatik shakllangan bo‘ladi. 

Masalan:  

 

Unsere Lehrer und Studenten, 

 

Unseren Lehrern und Studenten. 

 

O‘zbek  tilida  bir  paytda  yoki  birin-ketin  yuz  bergan  harakatni  bildiruvchi 

fe’llar  sanalganda,  ularning  eng  keyingisi  shaxs-son  qo‘shimchasini  qabul  qiladi 

yoki  ko‘makchi  fe’l  bilan  birikadi,  oldingilari  esa,  ravish  shaklida  ishlatiladi. 

Masalan:  

 

Men kunduzi ishlab, kechqurun o‘qiyotibman. 

 

Bunda  birinchi  a’zo  mayl,  zamon,  shaxs-son  jihatidan  betaraflashadi,  bu 

ma’nolar tuslanadigan a’zoga qarab belgilanadi. Masalan:  

 

Borib, olib keldim; 

 

Uylarni  tozalab,  ovqatni  pishirib,  boshqa  uy  ishlarini  qilib,  uydan  tinchib, 

keyingina chiqib ketdi. 

 

Albatta,  bu  xil  konstruksiyadagi  so‘zlarni  bir  xil  formada  ham  ishlatish 

mumkin:  bordi,  olib  keldi;  uydan  tinchidi,  keyingina  chiqib  ketdi  kabi.  Biroq 

sanalgan, bir-biriga tirkalgan so‘zlarning bir  xil  qo‘shimcha bilan qo‘llanishi  yoki 

yordamchi  so‘zlarning  takrorlana  borishi  o‘zbek  tilida  (umuman  turkiy  tillarda) 

faqat ma’lum stilistik talab bilangina bo‘lishi mumkin.  

 

Ko‘rinadiki, 

o‘zbek 

tilida 

uyushuvchi 

a’zolarning 

grammatik 

ko‘rsatkichlarini  umumlashtirishdan  tashqari,  oldin  joylashgan  a’zoni  betaraf 

shaklga kiritish ham mumkin.  

 

Nemis  tilida  uyushiq  fe’l  kesimning  har  bir  a’zosi  odatda  mustaqil 

shakllanadi. Masalan: liest, übersetzt und gebt den Inhalt des Textes wieder!