Microsoft Word Moliyaviy hisob

Tashkiliy xarajatlar – xo’jalik faoliyatni tashkil qilinishi vaqtida yuz bergan 
xarajatlardir. Unga bevosita tegishli bo’lgan xarajatlar (masalan, yuridik, buxgalteriya, 
kantselyariya va harakatlanish xarajatlari) tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtiriladi. 
Faoliyatning birinchi yilida jami summalarni xarajatlarga kiritish xarajatning daromad bilan 
muvofiq kelmasligiga olib keladi. 
Eng ommaviy tarqalgan va oddiy aktivlar bo’lib gudvill (firma bahosi) hisoblanadi. U 
o’zida firmaning aniqlanadigan aktivlaridan olinishi ko’tilayotgan daromadlariga 
qo’shimcha ravishda daromadlarning ko’payishiga olib keluvchi firmaning imidji natijasida 
yuzaga kelgan qimmatlikni aks ettiradi. 
Gudvill, faqat, bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt ikkinchisini sotib olgan hollardagina 
ro’yxatdan o’tkaziladi. U sotib olish dalilisiz ham amal qilishi mumkin, biroq buxgalteriya 
 
59

---

hisobida, bir korxona boshqasini sotib oladigan bo’lsa eki ularning qo’shilishi yuz beradigan 
bo’lsagina tan olinadi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning nomoddiy aktivlari tarkibida 04-son schyotida 
quyidagilar aks ettiriladi: patentlar, litsenziyalar, aqliy mulk, savdo markalari (bunga firma 
markalari va nashr etiladigan nomlar ham kiradi), mutlaq huquqlar, kompyuterlarning 
dasturiy ta’minoti, mualliflik huquqlari, mijozlarning ro’yxatlari, litsenziyalar, marketing 
huquqlari, import kvotalari, tashkiliy xarajatlar (yangi xo’jalik yurituvchi sub’ektni tashkil 
qilish xarajatlari, yani “boshlang’ich xarajatlar”), nou-xau, bozor to’g’risidagi bilimlar, 
gudvill (firma bahosi), texnikaga oid ko’nikmalar va h.k. 
05-son buxgalteriya hisobvarag’ining kreditida nomoddiy aktivlarning yig’ilib 
boradigan amortizatsiyasi hisobga olinadi. 
Nomoddiy aktiv aktiv ko’rinishida faqatgina, agar u: 
• 
aktiv talabini qondirsa;  
• 
o’lchash imkoniga ega bo’lsa;  
• 
o’z ahamiyatiga ega bo’lsa;  
• 
ishonchli bo’lsa;  
• 
kelgusida iqtisodiy foyda keltirsa;  
• 
aniq (ya’ni, undan u ishlatiladigan ishlab chiqarishdan alohida ajratilgan holda 
foydalanilishi mumkin) bo’lganidagiia tan olinadi. 
Aktiv, agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt undan kelgusida olinadigan alohida sotish, 
almashtirish yoki taqsimlash imkoniga ega bo’lsagina, bo’linishi mumkin. 
Quyidagilar nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy qoidalari 
bo’lib hisoblanadi: 
• 
xarid qilish, vaqtidagi tannarx qoidasi;  
• 
ko’rilgan zararlar va mazkur xarajatlarning qilinishi natijasida olinadigan daromadning bir 
vaqtning o’zida aks ettirilishini talab qiluvchi foydalanish davridagi muvofiqlik qoidasi;  
• 
hisobdan chiqarish vaqtida, yani chiqib ketishlardan ko’rilgan foyda yoki zarar hisobdan 
chiqarish vaqtida aktivning olingan to’lov va balans qiymati o’rtasidagi farqqa teng deb 
tan olinganidagi daromadni tan olish qoidasi. 
Nomoddiy aktivlar quyidagicha baholanishi mumkin: 
1.  tomonlar kelishuvi bahosi bo’yicha;  
2.  ularni ta’sischilar ustav kapitaliga ulush hisobidan kiritganda;  
3. nomoddiy aktivlar ob’ektlarini tayyorlik holatiga keltirish va sotib olish haqiqiy 
xarajatlari bahosi bo’yicha - boshqa tashkilotlar va shaxslardan sotib olinganda;  
 
60

---

4.  ekspert yo’li bilan belgilangan baho bo’yicha - boshqa korxona va shaxslardan bepul 
olinganda. 
Nomoddiy aktivning bahosi amal qilish muddati mobaynida yoki muvofiqlik qoidasiga 
binoan nomoddiy aktivning taxmin qilinayotgan xizmat qilish muddati mobaynida 
muntazam ravishda hisobdan chiqarib borilishi lozim. Mazkur jarayon nomoddiy 
aktivlarning amortizatsiya qilinishi deb ataladi. 
7-son BHMA ning 39-bandida nomoddiy aktivning amortieatsiya qilinadigan qiymati 
muntazam asosda quyidagi tarzda taqsimlab borilishi lozim bo’lgan amortizatsiya qilish 
muddatlari belgilangan: 
• 
uning foydali xizmat ko’rsatish muddati mobaynida (biroq xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
faoliyat ko’rsatish muddati doirasida);  
• 
foydali foydalanish muddatlarini aniqlash imkoni bo’lmagan 5 yil hisobida (biroq, xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning faoliyat muddati doirasida). 
Nomoddiy aktivning iqtisodiy xizmat ko’rsatish muddatini belgilash odatda qiyin 
bo’lgani sababli, uning xizmat ko’rsatish muddatini aniqlash uchun quyidagi omillar 
hisobga olinishi lozim: 
• 
xizmat ko’rsatishning eng ko’p muddatini cheklashi mumkin bo’lgan yuridik, tartibga 
soluvchi va shartnoma qoidalari;  
• 
mo’ljal qilinayotgan xizmat qilish muddatini o’zgartirishi mumkin bo’lgan yangilash yoki 
muddatni uzaytirishga oid shartlar;  
• 
xizmat qilish muddatini kamaytirish mumkin bo’lgan eskirish, talab va boshqa xil 
iqtisodiy omillar;  
• 
kutilayotgan ish muddati yoki xodimlar guruhiga muvofiq kelishi mumkin bo’lgan xizmat 
qilish muddati;  
• 
nomoddiy aktivning mavjud raqobatbardoshligini cheklashga qodir raqobatchilar va 
boshqa sub’ektlarning kutilayotgan hatti-harakatlari;  
• 
turli xizmat ko’rsatish muddatlaridagi ko’pgina alohida aktivlarning asosi bo’lishi mumkin 
bo’lgai nomoddiy aktiv.