|
4. Ijtimoiy-psixologik yondashuv. Delikvent muhitni xarakter-
lovchi mazkur yondashuvning muhim tushunchasi jinoiy kriminal
submadaniyat ta’rifi hisoblanadi.
Jinoiy submadaniyat - jamiyatning cheklangan qismiga, jinoiy
yo‘nalishdagi fuqarolarga nisbatan bo‘lgan ma’naviy hayotdir. Jinoiy
submadaniyat huquqbuzarlarni birlashtiradi, ularning axloqini tartibga
soluvchi sifatida chiqadi. Lekin uning asosiy xavfi shundaki, u jamiyat
ongini buzib ko‘rsatadi, jinoiy tajribani boshqa shaklga aylantiradi,
aholining odamoxunligini zaiflashtiradi, yoshlarni ijtimoiylashtirish
jarayonini susaytiradi, ma’lum huquqiy me’yorlarni buzishning
(masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) maqsadga muvofiqligi
to‘g‘risida jamoatchilik fikrini shakllantiradi, ayrim toifadagi jinoyat-
chilarning ijobiy qiyofasini yaratadi, aksincha, huquqni muhofaza
qiluvchi organlarga yordam beruvchi fuqarolarni qoralaydi. Boshqacha
aytganda, bu jihatdan jinoiy submadaniyat umumiylikni, avvalambor,
yoshlar muhitini kriminallashtirishning asosiy mexanizmi hisoblanadi.
Submadaniyatning markaziy elementi kriminal psixologiya, ya’ni
jinoiy hayot tarzi va huquqbuzarlik sodir etilishini oqlovchi va
rag‘batlantiruvchi odamlar ongida yozilmagan ijtimoiy qadriyatlar va
tasavvurlar tizimi hisoblanadi.
Submadaniyatning boshqa eng muhim elementi – bu axloqning
kriminal me’yorlari (qoidalari)dir, ular jinoiy hamjamiyatning, uning
a’zolarining ijtimoiy maqomi va huquqlari; huquqni muhofaza qiluvchi
organlar va axloq tuzatish muassasalari ma’muriyatiga munosabati;
ozodlikdan mahrum etish joylaridagi va turmushdagi xulqi; mehnatga
munosabati; shaxslararo ziddiyatlarni hal qilish tartibi; jinoiy
hamjamiyatga yangi a’zolarni qabul qilish («propiska»qilish) maro-
simlari; «yig‘ilish»lar qilish tartibi va «qonundagi o‘g‘rilar»ga toj
kiydirish va hokazolardan iborat butun hayot faoliyati doirasini
boshqaradi.
Stratifikatsiya, ya’ni odamlarni jinoiy muhitdagi real hokimiyatga
nisbatan ularning obro‘-e’tiboridan kelib chiqqan holda shartli
iyerarxik guruhlarga ajratish jinoiy submadaniyatning o‘ziga xos
elementidir. Jinoiy submadaniyatning boshqa bir o‘ziga xos elementi
sifatida jinoiy muloqot, xususan, jargon (jinoiy til), laqablar, tatui-
rovkalar kabi vositalarni keltirish mumkin.
43
Rus psixologi V.L.Vasilyev jinoyatchilarning turli toifalarini
tadqiq qilib, yaqin muhitning salbiy ta’siri, ularni ijtimoiylashtirish
darajasining pastligi va egotsentrizmni ta’kidlab o‘tadi. Masalan, 85 %
ga yaqin shaxsga qarshi jinoyatlar, jabrlanuvchilar bilan ish bo‘yicha,
qarindoshlik, shaxsiy va boshqa yaqin aloqalar bilan bog‘liq shaxslar
tomonidan sodir etiladi, ya’ni jinoyat munosabatlar keskinlashuvi
oqibatida yuzaga kelgan ziddiyatning yakunlovchi bosqichi hisobla-
nadi. Muallif og‘uvchi axloqni va delikventlarni o‘rganish uchun
mazkur shaxs a’zosi bo‘lgan ijtimoiy guruhlar bilan chuqur tanishuvni
qo‘llash zarur deb hisoblaydi. Uning fikricha, delinkventning eng yaqin
muhitida qo‘llanilayotgan o‘zaro munosabatlar tuzilmasini o‘rganish, u
a’zosi bo‘lgan ijtimoiy guruhning ruhiyatini bilish shaxs va
jamiyatning, individual va jinoyatga moyil ong o‘rtasidagi aloqalarni
ochish uchun zarurdir.
Boshqa psixolog S.V.Kudryavsev – delinkvent axloqning shaklla-
nishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy-psixologik omillarni tahlil qiladi. U
mazkur omillarga ijtimoiy kayfiyat, axloq me’yorlari va stereotiplari,
guruhiy bosim va guruhiy birdamlik mexanizmlarini, shuningdek,
shaxslararo o‘zaro munosabatlar mexanizmini, shaxsda psixologik
jarayonlarning shakllanishi, guruhiy va ijtimoiy maqomni qo‘lga
kiritishni yoki mahalliy an’analar va udumlarni kiritadi. Mutaxassis-
larning vazifasi, S.V. Kudryavsevning fikrcha, ijtimoiy-psixologik
jarayonlarning sifatli o‘zgarishlarini ochib berish va ular qanday
modifikatsiyalarda jinoiy axloqni paydo qiluvchi omillar bo‘lib
qolishini ko‘rsatishdan iboratdir. Buning uchun bu ko‘rinishlarni
darajasi bo‘yicha ommaviy, guruhiy va individual (yakka tartibda)
tizimlashtirish zarur. Bundan tashqari, u qayd etilgan jarayonlarni
barqaror yoki ijtimoiy shart-sharoitlar o‘zgarishiga qarab kam
o‘zgaradigan va kishining labil xususiyati bevosita bu sharoitlarga
bog‘liq bo‘lgan jarayonlarga ajratishni taklif etadi. Bunday holda,
shakllanishda va bevosita delikvent shaxslarni hosil qilishda nafaqat
turli darajaga, balki turli dinamik xarakteristikalar va tashqi muhit
shart-sharoitlari bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan ijtimoiy-psixologik
omillar ishtirok etadi. Vaziyatli yo‘l-yo‘riqlar, sekin-asta shaxs va
guruh tuzilmalarida, omma ongida mustahkamlanib borib, uzoq
muddatli hosilalar xususiyatlarini o‘zida kasb etadi, ya’ni labil
jarayonlar barqaror jarayonga aylanadi.
44
Do'stlaringiz bilan baham: |
