Microsoft Word лотинча девиант хулқ-атвор психологияси rtf

2.  Sotsiologik  yondashuv.  Jamiyat  rivojlanishi  va  ijtimoiy 
munosabatlar  nuqtai  nazaridan  delinkvent  axloqning  shakllanishini 
o‘rganishni  odatda  E.  Dyurkgeymning  nomi  bilan  bog‘laydilar.  U 
sotsiologiyaga  anomiya  (fransuzcha. anomie  - qonunsizlik,  me’yorsiz-
lik)  tushunchasini  kiritdi  –  bu  jamiyatning  shunday  holatiki,  bunda 
uning  a’zolarining  sezilarli  qismi,  ulardan  talab  etiluvchi  axloq 
me’yorlari  mavjud  ekanligini  bila  turib,  ularga  salbiy  munosabatda 
bo‘ladi.  Anomiya  muammosi  davrning  o‘tuvchi  xususiyati,  uning 
shartnomaviy-iqtisodiy  munosabatlarini  ma’naviy  tartibga  solishning 
vaqtincha  pasayib  ketishidan  yuzaga  kelgan.  Muallifning  fikricha, 
anomiya  mexanikdan  organik  birdamlikka  o‘tish  noto‘liqligining 
mahsuli hisoblanadi. Bu holda, organik birdamlikning obyektiv bazasi 
–  ijtimoiy  mehnat  taqsimoti  -  jamiyat  ongida  ma’naviy  tayanch 
topishdan ko‘ra tezroq taraqqiy etadi. Anomiyani doimiy takror ishlab 
chiqarish  shart-sharoitlari  ijtimoiy  ravishda  yuzaga  keladigan 
ko‘rinishlarning ikki qatori: ehtiyojlar va ularni qondirish imkoniyatlari 
o‘rtasidagi  tafovut  hisoblanadi.  Feodal  negizga  ega  bo‘lgan  iyerarxik 
jamiyat  bu  jihatdan  barqarorroq  bo‘lgan,  chunki  turli  ijtimoiy 
qatlamlarga  turli  maqsadlar  qo‘ygan  va  har  biriga  tor  tutash  qatlam 
ichida  o‘z  hayotini  ma’noli  his  qilish  imkoniyatini  bergan.  Biroq 
ijtimoiy  evolutsiya  ikkilanma  jarayonni  yuzaga  keltirdi:  «individlash-

---

 
37 
tirishni»  ko‘paytirdi  va  bir  vaqtning  o‘zida  ijtimoiy  nazorat  kuchiga, 
eski  davr  uchun  xos  bo‘lgan  mustahkam  ma’naviy  chegaralarga  putur 
yetkazdi.  Shaxsning  an’analar,  jamoaviy  urf-odatlar  va  xurofotlardan 
ozod  bo‘lishi,  shaxsan  mashg‘ulot  va  harakatlar  usulini  tanlash 
imkoniyati  keskin  kengaymoqda.  Lekin,  bir  vaqtda,  sanoatlashgan 
jamiyatning  nisbatan  erkin  me’yoriy  tuzilmasi  endi  odamlarning 
hayotiy  faoliyatini  belgilamaydi.  Hozirgi  erkin  bozor  doirasi  bilan 
tavsiflanuvchi  jamiyatda  anomiya  «patologik»  ko‘rinishdan  deyarli 
axloq  «me’yori»  bo‘lib  qoldi.  Dyurkgeymning  fikricha,  psixologik 
paradoks  oshkor  bo‘ladi:  inson  noaniqlik  sharoitida,  hamma  uchun 
rasman  bir  xil  bo‘lgan  universal  me’yorlarga  ega  bo‘lgan  amaldagi 
ochiq  tizimdagidan  ko‘ra  mashg‘ulotlar  tanlovi  kam  bo‘lgan  va 
ijtimoiy  o‘sish  imkoniyatlari  cheklangan  qattiq  yopiq  tizimda  o‘zini 
ko‘proq  himoyalangan  va  erkin  his  qiladi.  Shunday  bo‘lsada, 
anomiyalarni  zaiflashtirish  yo‘li  –  an’anaviy  ijtimoiy  institutlarning 
patriarxal-repressiv  tartibini  sun’iy  qayta  tiklashda  emas,  balki  liberal 
«ma’naviy  individualizm"ning,  o‘rta  asrlardagi  odamovilikdan  ozod 
bo‘lgan,  lekin  o‘z  zimmasiga  axloqiy  nazorat  va  jamiyat  a’zolarini 
davlat oldida himoya qilish vazifalarini bajarishga qodir bo‘lgan yangi 
malakali guruhlarning kelgusida rivojlanishidir. 
Inson  axloqining  nazariyasi  bilan  bog‘liq  anomiyaning  dyurk-
geymcha  tushunchasi  ikki  jihatni  o‘z  ichiga  oladi:  biri  harakatning 
ma’lum  maqsadlar  bilan  ta’minlanishiga  kirsa,  boshqasi  –  ushbu 
maqsadlarni  qay  darajada  amalga  oshirish  mumkinligiga  kiradi  (ular 
aniq,  lekin  ro‘yobga  chiqarib  bo‘lmaydigan  bo‘lishi  mumkin.  Zamo-
naviy  sotsiologiyada  anomiya  tushunchasini  nazariy  ravishda 
qo‘llashning ikki turli chizig‘i shundandir. 
Muammoning  birinchi  jihati,  subyekt  o‘z  axloqi  va  harakatlarini 
jamiyatning ma’naviy va axloqiy talablari bilan qay darajada moslash-
tirishini  ko‘rib  chiqadi.  Shu  bois  subyekt  axloqining  bu  ko‘rinishini 
«me’yorsizlik»  deb  qabul  qilinadi  va  uni  izohlashda  «begonalash-
tirish»,  «ijtimoiy  dezintegratsiya»,  «sust  darajada  ijtimoiylashtirish  « 
kabi  iboralardan foydalanadilar. 
  "Madaniyatdagi  me’yor  ziddiyatlari»  shaklidagi  ikkinchi  jihatni 
amerikalik olim Merton ishlab chiqqan. Mertonning fikricha, anomiya 
–  jamiyat  qimmatli-me’yoriy  tizimining  turli  elementlari  o‘rtasidagi 
madaniy  ravishda  belgilangan  umumiy  maqsadlar,  masalan,  pul  va 
boyliklar  hamda  ularga  erishishning  qonuniy,  institutsional  vositalari 

---

 
38 
o‘rtasidagi  kelishmovchilik,  ziddiyatlarning  natijasidir.  Anomiya  – 
odamlar  jamiyat  a’zolari  tomonidan  zimmalariga  yuklatilgan 
maqsadlarga  o‘rnatilgan  «me’yoriy»  vositalar  orqali  erisha  olmaganda 
yuzaga  keladi.  Unda,  hatto  jamiyatda  umumiy  maqsadlar  mavjud 
bo‘lganda  ham, ushbu  maqsadlarga  erishishning  ijtimoiy  maqullangan 
vositalariga  hamma  ham  yeta  olmaydi.  Ayrim  odamlar,  yoki  hatto 
ijtimoiy  guruhlar  uchun  ular  umuman  erishib  bo‘lmaydigan 
vositalardir. Natijada odamlar anomiya holatida turli individual usullar 
bilan:  konformizm  bilan,  yoxud  maqsadlar  yoki  vositalarni,    ba’zan 
unisini  ham,  bunisini  ham  birga  rad  etadigan  deviant  axloq  bilan 
moslashadilar. 
  Boshqa yo‘nalish A. Joli, A. Prins, F. Listning tadqiqotlari  bilan 
bog‘liq.  Mualliflar,  qator  mamlakatlardagi  jinoiy  buzilishlarning 
statistik  tahliliga  tayangan  holda  shunday  xulosaga  keldilar,  ya’ni  har 
qanday  ijtimoiy  tuzum  uning  tashkillashtirilishidan  vujudga  keladigan 
jinoyatlarning ma’lum miqdori va tartibidan kelib chiqadi. 
  Masalan,  List  antropologik  omillar  ijtimoiy  omillarning  hosilasi 
ekanligini  ko‘rsatadi:  ijtimoiy  muhit  avval  jinoyatchining  ota-onasiga, 
so‘ngra  uning  rivojlanishiga  va  u  tomonidan  jinoyat  sodir  etilishi 
jarayonida uning o‘ziga ta’sir ko‘rsatadi. Listning hisoblashicha, shaxs 
va  ijtimoiy  guruh  o‘rtasidagi  aloqalarning  sustlashuvi  kriminogen  rol 
o‘ynaydi.  Uning  rahbarligi  ostida  o‘tkazilgan  tadqiqotlar  shuni 
ko‘rsatdiki,  asosiy  «jinoiy»  deb  ataluvchi  tumanlar  -  ijtimoiy 
buzg‘unchi  tumanlardir.  Delinkvent  axloqning  eng  murakkab 
muammolari,  muallifning  fikriga  ko‘ra,  aksariyat  mamlakatlarda 
odamlar, shu jumladan jinoyatchilar ham osongina yo‘qolishi mumkin 
bo‘lgan  katta  shaharlar  bilan  bog‘liq.  Bu  muammolar  shaharlarning 
ko‘payishi,  aholining  ko‘chishi,  shaharlar  o‘rtasidagi  tafovutlar 
natijasida  uzluksiz  ravishda  keskinlashadi.  Zamonaviy  turmushda 
bo‘lib  o‘tayotgan  ijtimoiy  hayot  an’analari,  deb  ta’kidlaydi  muallif, 
shiddatli  ijtimoiy  o‘zgarishlar  va  migratsion  jarayonlar  bilan  sodir 
bo‘ladigan  rejasiz  yashirin  urbanizatsiya,  shaharlar  va  shahar  oldi 
tumanlarida  aholining  zichlashuviga  olib  keladi,  delinkvent  ko‘rinish-
larning  ko‘payishiga  sabab  bo‘ladi.  Qayd  etib  o‘tilgan  ijtimoiy-
iqtisodiy  omillar  baxtli  hayot  ilinjida  shaharga  kelgan  qishloqliklarda 
oilaviy  munosabatlar  zaiflashadi,  nazorat  va  o‘zini  o‘zi  nazorat 
qilishning  an’anaviy  shakllari  yo‘qoladi.  Odamlar  o‘zlari  uchun 
g‘aroyib  madaniyat  ko‘rinishlari,  shaharlik  aholiga  xos  bo‘lgan 

---

 
39 
begonalashish,  hayot  va  turmushning  besaranjomligi  bilan  to‘qnash 
keladi.  Yirik  shahar  aglomeratsiyalari  uchun  xos  mavjudlikning 
anonimligini ta’minlash imkoniyatini beruvchi sharoitlarda delikventlik 
keng tarqaladi. 
  Bu  sababli,  o‘z  navbatida,  qo‘rquv,  yakkalanishning  paydo 
bo‘lishi,  xavfsizlik  tuyg‘usining  yo‘qolishiga,  viktimizatsiyaga  va 
delinkvent  axloqning  keng  tarqalishiga  olib  keladi.  Zero  marginal 
shaxs  yuqori  darajadagi  ijtimoiy  zo‘riqishni  boshidan  kechiradi  va 
atrofdagi ijtimoiy muhit bilan osongina ziddiyatga boradi. 
  Marginal  shaxs  -  (lot.  margo  -  oxir, chegara) –  vaziyat taqozosi 
bilan  o‘zini  ajratib  tashlayotgan  hukmron  guruhning  oxirgi  nuqtasiga 
kelib  qolgan  individ.  Natijada  marginal  shaxs  o‘z  madaniy 
qadriyatlarini «yo‘qotadi» va uning uchun «yangi» bo‘lgan jamiyatning 
qadriyatlari  bilan  to‘liq  tenglasha  olmaydi,  bu  esa  uni  deviatsiyaga, 
passivlikka, tajovuzkorlikka, buzuqlik va hokazolarga olib keladi
1
. 
  Mualliflarning  fikricha,  uning  aniq  mamlakatdagi  o‘lchamini 
belgilovchi  o‘ziga  xos  «jinoyatchilikka  to‘yinish  qonuni»  mavjuddir. 
Bu  holda,  jinoyatchilikning  mavjud  bo‘lishi,  agar  u  hozircha  har  bir 
ijtimoiy  tur  uchun  belgilangan  darajadan  oshmasa,  to‘g‘ri  holatdir, 
ya’ni «jinoyatchilikning mavjudligi - me’yor, uning o‘sishi - nuqson». 
  Sotsiologik  nazariyaning  asosiy  kamchiligi  uning  jamiyat 
rivojlanishidagi  noqulay  ijtimoiy  omillar  rolining  bo‘rttirib  yuborili-
shidir.  Faqat  ijtimoiy-iqtisodiy  nomutanosiblik  va  anomaliyagina 
fuqarolar  psixologiyasini  kriminallashtirishi  to‘g‘risidagi  fikrlar, 
mohiyatiga  ko‘ra,  jinoyatchilarning  ichki  erkinligi  va  axloqiy 
tanlovdagi  mustaqilligini  yerga  uradi.  Bu  holda,  demak  ularni 
javobgarlikka  tortish  uchun  asos  bo‘lmaydi,  zero  ular  biologik  yoki 
ijtimoiy  ta’sirlarning  g‘ayriixtiyoriy  ro‘yobga  chiqaruvchilari  bo‘lib 
qoladi.  Shu  bilan  birga,  ularga  nisbatan  profilaktik  ta’sir  choralari 
yetarli  darajada  asoslanmagan.  Chunki  potensial  va  real  jinoyatchilar 
uchun iqtisodiyotda, turmushda, bo‘sh vaqtini o‘tkazish va faollikning 
boshqa  sohalarida  qulay  hayotiy  sharoitlar  yaratib  berish  jinoyatlar 
miqdorining kamayishida asosiy holat hisoblanadi.