12
4-§. Flyuslar va ularning metallurgik jarayondagi roli
Ruda suyuqlashtirishdan avval boyitilsada, unda bir-
muncha begona jinslar (Si0
2
, A1
2
0
3
, CaO, MgO va bosh-
qalar) qoladi.
Metall ishlab chiqarish jarayonida ruda tarkibida qolgan
begona
jinslarni shlakka
*
o‘tkazish uchun pechga flyus
kiritiladi. Amalda foydalaniladigan temir rudalari tarkibida
ko‘proq Si0
2
bo‘lgani uchun flyus sifatida domna pechlariga
ohaktosh (CaC0
3
) va kamroq ohaktoshli dolomit (mCaC0
3
,
«MgC0
3
) dan foydalaniladi.
Demak flyus ruda va yoqilg‘i tarkibidagi begona jinslarni
hamda yoqilg‘i kulini o‘zi bilan biriktirib shlakka o‘tkazib,
jarayonning bir me’yorda borishini va shu bilan kutilgan
tarkibli cho‘yan olishni ta’minlaydi. Agar jarayon davomida
shlakni suyultirish zarur bo‘lsa, buning uchun pechga
ma’lum miqdorda kalsiy ftorit (CaF
2
) kiritiladi. Flyusni
tejash maqsadida flyus sifatida asosli
shlaklardan foyda-
lanish ham mumkin.
5-§. O‘tga chidamli materiallar, ularning xillari va
ishlatilish joylari
Ish jarayonida metallurgik pechlari, havo qizdir-gichlar,
metall yig‘gichlar, kovshlar, havo va gaz trubalari yuqori
temperatura, katta yuklama (nagruzka) ta’sirida bo‘lib
suyuqlanmasligi, termik jihatdan chidamli bo‘lishi,
pechdagi
suyuq metall, shlak va gazlari bilan reaksiyaga kirishmasligi
lozim. Yuqorida qayd etilgan hollarning oldini olish uchun
ularning devorlari o‘tga chidamli materiallar (g‘isht, har xil
shaklli buyumlar) bilan teriladi.
*
shlak – ruda. yoqilg‘i va begona jinslarning flyus bilan bog‘lanishidan hosil bo‘lgan
chiqindi.
13
O‘tga chidamli materiallar xossasiga ko‘ra quyidagi
guruhlarga ajratiladi:
1. Kislotali.
2. Asosli.
3. Neytral.
3-jadvalda o‘tga chidamli materiallar haqida ma’lumotlar
keltirilgan.
6-§. Domna pechining tuzilishi
Domna pechi 8–10 yil davomida uzluksiz ishlovchi shaxt
pechi bo‘lib, o‘rtacha hajmi 2000–3000 m
3
bo‘ladi. (Keyingi
yo‘llarda masalan, Krivoy Rog,
Cherepoves metallurgik
kombinatlarda katta hajmli domnalar ham qurilgan.)
1-rasm, a da domna pechining umumiy ko‘rinishi,
1-rasm, b da esa uning zonalari bo‘yicha temperaturaning
taqsimlanish grafigi ko‘rsatilgan. Domna pechining ichki
devori shamot g‘ishtidan terilib, sirtidan 15-20 mm.li po‘lat
list bilan qoplanadi. Pechning o‘tga chidamli g‘isht terilma-
lari chidamliligini oshirish maqsadida (pech balandligining
3/4 qismida) sovitish trubalari o‘rnatilgan bo‘lib, ularda
sovuq suv aylanib turadi.
Domnaning ustki qismi koloshnik deyilib, unga shixta
materiallar porsiyalab bir
tekisda yuklash apparatida
yuklanadi.
Domnaning tubi leshchad deyiladi, u grafit gilli bloklar
yoki yuqori sifatli shamot g‘ishtlardan teriladi.
Pech metall halqali taglik plitaga, taglik plita esa beton
poydevorga o‘rnatilgan temir ustunlar 11 da yotadi.
O‘txona pechning eng muhim qismidir, chunki unda
yoqilg‘i yonadi hamda suyuq cho‘yan va shlak yig‘iladi.
O‘txonaning eng pastki qismidan shaxtaning balandli-
gigacha bo‘lgan
hajmi
pechning foydali hajmi
deyiladi.
14
O‘txonaning yuqoriroq qismida aylana bo‘ylab bir nechta
teshiklar bo‘lib, ularga maxsus uskunalar – furmalar (8),
pech devoridan ichkariga qarab 150–200 mm chiqarilib
o‘rnatiladi va ular orqali pechga yoqilg‘ining yaxshi yonishi
uchun qizdirilgan havo 0,25 MPa (2,5 atm) bosimda
haydalib turiladi. Furmalar soni pechning hajmiga qarab 16
tadan 24 tagacha bo‘ladi. Furmalar mis yoki alyuminiy
qotishmalaridan yasalgan bo‘lib, ish jarayonida erib
ketmasligi uchun ularning havol devorlari
orqali sovuq suv
aylantirib turiladi.
Furmalarning pastrog‘idagi teshiklarga shlak, undan
pastroqdagi teshikka esa cho‘yan chiqarish novlari (9), (10)
o‘rnatiladi. O‘txonada yig‘ilayotgan cho‘yan har 2–4 soatda,
shlak 1–1,5 soatda o‘z novlaridan kovshlarga chiqarib
turiladi. Cho‘yanni, shuningdek, shlakni pechdan chiqarish
uchun tegishli joyida 50–60 mm.li teshik elektr burmashina
bilan ochiladi, berkitishda esa o‘tga chidamli tiqinlardan
foydalaniladi. Metallurgik kombinatlarda bir
vaqtda bir
necha domnalar ishlaydi.
O‘rtacha hisobda 1 t cho‘yan olish uchun 2035 kg temir
ruda, 146 kg marganes ruda, 971 kg koks va 598 kg
ohaktosh pechga kiritilib. 3575 kg havo haydaladi. Bunda
755 kg shlak, 5217 kg domna gazi va 348 kg koloshnik
changi ajraladi.
Domnalarning bir me’yorda ishlashi uchun barcha ishlar
maksimal darajada mexanizatsiyalashtirilgan va avtomat-
lashtirilgan bo‘lishi kerak. Bu ishlarni
bajarishda uning
yordamchi uskunalarining (shixtani yuklash apparati, havo
qizdirgichlar, kompressorlar va boshqalar) roli katta.
Keyingi yillarda jarayonni boshqarishda elektron hisob-
lash mashinalaridan foydalanish yuqori samara bermoqda.
