Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355



Download 4,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet276/558
Sana05.07.2021
Hajmi4,45 Mb.
#109653
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   558
Bog'liq
kasbiy psixologiya

Hukm 
Xulosa chiqarish 
Tushuncha
 
Mavjud tasavvurlar  
asosida yangi obrazlar 
tizimini tashkil qilish 
тафаккурн
инг
  
Xayolning 
mahsuldorligi 
XISSIYOT VA 
EMOTSIYA 
SINTEZ 
ANALIZ 
TAQQOSLASH 
UMUMLASHTIRISH 
Tipiklashtirish
 
Agglyutinasiya 
Giperbolizasiya
 
Sxemalashtirish 
A
m
a
li
y
 f
a
o
li
y
a

Muammoli 
 vaziyat 
aniqanmagan 
муаммоли 
вазият 
TAFAKKUR 
Xayol 

Е 



Е 



Е 
D

Е 

G
V



167 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Yuqorida  aytib,  o’tilgan  motor  yoki  boshqa  qismlarning  rolini  tushunish  uchun  yolg’iz 
analizning  o’zi  kifoya  qilmaydi.  Chunki  tarkibiy  qismlarni  birlashtirgan  holda  bir-biriga  ta'sir  qilib 
turgan motor va mashinaning butunligicha olib tekshirgandagina uning motor yoki mashina ekanligini 
anglash mumkin. 
  Sintez  -  shunday  bir  tafakkur  operasiyasidirki,  biz  narsa  va  hodisalarning  analizda  bo’lingan, 
ajratilgan  ayrim  qismlarini,  bo’laqlarini  sintez  yordami  bilan  fikran  va  amaliy  ravishda  birlashtirib, 
butun  holiga  keltiramiz.  Sintez  elementlarning,  narsa  va  hodisalarning  qismlari  va  bo’laqlarini  bir 
butun  qilib  ho’shishdan  iborat  aqliy  faoliyat  ekanligi  ta'rifdan  ko’rinib  turibdi.  Analiz  aqliy  bo’lgani 
kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi sinf bolasi o’z harf haltasidagi keltirilgan 
harflardan foydalanib, bo’g’in, bo’g’inlardan so’z, so’zlardan gap, gaplardan qisqa axborot, undan esa 
hikoya to’zadi.  
  Analiz  va  sintez  o’zaro  bevosita  mustahkam  bog’langan  yagona  jarayonning  ikki  tomonidir. 
Agar  narsa  va  hodisalar  analiz  qilinmagan  bo’lsa,  uni  sintez  qilib  bo’lmaydi,  har  qanday  analiz 
predmetlarni narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim. 
  Taqqoslash  -  shunday  bir  tafakkur  operasiyasidirki,  bu  operasiya  vositasi  bilan  ob'ektiv 
dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o’xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. 
  XIX-XX  asrlarda  yashagan  olim  K.D.Ushinskiy  taqqoslash  jarayoni  borasida  quyidagilarni 
ta'kidlagan:  "Agar  siz  tabiatni  bir  narsasini  ravshan  tushunib  olishni  istasangiz,  uning  o’ziga  juda 
o’xshash  bo’lgan  narsalardan  tafovutini  topingiz  va  uning  o’zida  juda  uzoq  bo’lgan  narsalar  bilan 
o’xshashligini topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim belgilarini payqab olasiz, demak shu 
narsani tushunib olasiz".  
  Narsa  va  hodisalar  o’rtasidagi  o’xshashlik  yoki  farqni,  teng  yoki  tengsizliklarni,  ayniyat  yoki 
ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operasiyasi, bilishning dastlabki va zarur vositasi 
bo’lib hisoblanadi. Ajdodlarimiz taqqoslashning ta'limdagi roli to’g’risida shunday fikrlarni bildirgan 
edi. Taqqoslash har qanday tushunishning va har qanday tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning 
hammasini taqqoslab ko’rish yo’li bilan bila olmasak, boshqa yo’l bilan bila olmaymiz, agar biz hech 
narsa  bilan  solishtirishimiz  va  farqini  bilib  olishimiz  mumkin  bo’lmagan  biron  bir  narsaga  duch 
kelganimizda edi, u holda biz shu narsa to’g’risida hech qanday fikr qila olmagan bular edik. 
  Taqqoslash  operasiyasi  ikki  xil  yo’l  bilan  amalga  oshishi  mumkin:  amaliy  aniq  narsalarni 
bevosita solishtirish va nazariy tasavvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash. 
Agar  odam  ikki  boylam  yukni  qo’l  bilan  ko’tarib,  bir  necha  xil  taom  mazasini  qiyoslasa  yoki  ikki 
paykal paxtazor qosildorligini taqqoslasa, bu amaliy taqqoslash bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar ikki 
halam  yoki  ikki  sterjenning  uchini  yog’ochga  yoki  qog’ozga  solishtirsalar,  u  analogik  holatga  misol 
bo’la  oladi.  Bundan  tashqari  metr  bilan  masofani,  tarozi  bilan  og’irlikni,  termometr  bilan  qaroratni, 
teleskop bilan osmon jismlarini o’lchash paytida ham taqqoslash jarayoni vujudga keladi. 
  Inson  tevarak-atrofdagi  narsa  va  hodisalarning  barchasini  bevosita  aks  ettirish,  qo’l  bilan 
paypaslash  imkoniyatiga  ega  emas.  Shu  boisdan  to’planadigan  bilimlarning  aksariyati  qo’l  bilan 
ushlash,  ko’z  bilan  kuzatish  evaziga  emas,  balki  fikr  yuritish  orqali,  mantiq  yordamida  anglaniladi. 
Ular o’rtasida o’xshash va farqli alomat hamda belgilar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Demak, 
inson  olayotgan  keng  ko’lamdagi  axborotlar  farqini  fikran  taqqoslash  yordamida  anglab  yetadi. 
Jumladan, o’quvchilar dilda o’ylayotgan narsalarni fikran solishtirib ko’radilar. Ba'zan turli  yoshdagi 


168 
 
kishilar  o’z  tengdoshlari  xarakterida,  qiziqishida,  yurish  turishida,  muomalasida  va  boshqa 
xususiyatida o’xshashlik va tafovut borligini topadilar. 
  Abstraksiya  -  shunday  fikr  tafakkur  operasiyasidirki,  bu  operasiya  yordami  bilan  moddiy 
dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va 
hodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz. 
  Mazkur jarayonni quyidagi sxemada ham ko’rishimiz mumkin
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Abstraksiya  jarayonida  ob'ektdan  ajratib  olingan  belgi,  alomatning  o’zi  tafakkurning  mustaqil 
ob'ekti  bo’lib  qoladi.  Abstraksiya  operasiyasi  tahlil  natijasida  vujudga  keladi.  Masalan,  sinf  devorini 
tahlil  qilish  jarayonida  uning  faqat  bir  belgisini,  ya'ni  oqligini  ajratib  olish  mumkin  va  oq  devor 
to’g’risida  emas,  balki  devorning  og’ligi  to’g’risida,  keyin  esa  umuman  oqlik  haqida  fikr  yuritish 
mumkin. Kishilar quyosh, oy, yo’ldo’z, elektr, olov ba'zi planetalar, ayrim tosh va hokazolarning ko’z 
o’ngilarida yoritishni ko’zata turib ularning bitta umumiy belgisini, ya'ni yoritishni fikran ajratib olib, 
umuman yoritish to’g’risida mulohaza yuritiladi. 
  Buyumlarni  narsa  va  hodisalarni  jism  va  predmetlarni  bir-biri  bilan  taqqoslash  paytida  ham 
abstraksiyalash  jarayoni  yuzaga  keladi.  Bunda  narsa  va  hodisalarning  mavjud  belgilariga,  masalan 
tusiga, shakliga, tezligiga, og’irligiga, qiymatiga va shu kabi o’xshash sifatlarga qarab taqqoslanadi.  
  Abstraksiya operasiyasi bilan insonni qurollantirish intellektual jihatdan intensiv rivojlanishiga 
olib keladi, shuningdek mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi. 
  Umumlashtirish - tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning, o’xshash muhim belgilarning 
shu  narsalar  to’g’risidagi  bitta  tushuncha  qilib,  fikrda  birlashtirish  demakdir.  Psixologiyada 
umumlashtirish  muammosi  bo’yicha  yagona  yo’nalishdagi  nazariya  mavjud  emas.  Shuning  uchun 
psixologlar bu jarayonni turlicha talqin qiladilar, goho uni guruhlarga bo’lib o’rganadilar. Shuningdek, 
maktab ta'limini qaysi umumlashtirish usuli asosida amalga oshirish to’g’risida olimlar turlicha nuqtai 
nazardan  yondashadilar.  S.L.Rubinshteyn,  V.V.Davidov  tomonidan  ta'limda  nazariy  jihatdan 
umumlashtirish  usulini  yoqlab  chiqsalar,  N.A.Menchinskaya,  D.N.Bogoyavlenskiylar  ham  nazariy, 
ham  amaliy  usulni  qo’llashni  tavsiya  etmoqdalar.  Ammo  o’quv  faoliyatining  turli-tumanligi  dars 
jarayonida har xil umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqazo qiladi. 
  Psixologiyada  umumlashtirishning  keng  qo’llaniladigan  ikki  turi:  tushunchali  umumlashtirish 
va  hisssiy-konkret  umumlashtirish  yuzasidan  ko’proq  fikr  yuritiladi.  Tushunchali  umumlashtirishda 
predmetlar  ob'ektiv  muhim  belgi  asosida  umumlashtiriladi.  hissiy-konkret  umumlashtirishda  esa 
predmetlar topshiriq talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Psixologlar noto’g’ri  
umumlashtirishning  hissiy-konkret  umumlashtirishdan  tafovuti  borligini  hamisha  ta'kidlab 
kelmoqdalar. O’quvchi va talaba ba'zan predmetlarni muhim bo’lmagan belgisiga asoslanib noto’g’ri 
umumlashtiradilar,  vaholanki,  topshiriq  shartida  bu  talab  ular  oldiga  mutlaqo  qo’yilmaydi.  Lekin  bu 
nazariyaning qimoyachilari noto’g’ri umumlashtirishni alohida tur deb hisoblaydilar.  
  Umumlashtirish,  abstraksiyalash  operasiyasidan  ajralgan  holda  sodir  bo’lmaydi,  har  qanday 
umumlashtirish  asosida  abstraksiyalash  jarayoni  yotadi.  Umumlashtirish  jarayoni  abstraksiyasiz 
mavjud bo’lishi mumkin, lekin abstraksiyasiz umumlashtirishning yuzaga kelishi mumkin emas. Agar 
abstraksiyalash faoliyatida narsa va hodisalarning o’xshash hamda muhim belgilari tasodif belgilardan 

Download 4,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   558




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish