Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

Psychology.  David  G.  Myers.  Hope  College  Holland,  Michigan,  WORTH  PUBLISHERS.  New  York  2010. 
www.worthpublishers.com 
 

---

97 
 
7.2. Nutqning fiziologik asoslari 
Nutqning  fiziologik  asoslari  odamning  individual  hayoti  va  faoliyati  davomida  o’zlashtirilib 
boriladi.  Biz  gapirganimizda,  bir  tomondan.  ovoz  signallarini  qabul  qilamiz,  ikkinchi  tomondan. 
talaffo’z qilish nutqqa oid muskul apparati orqali vujudga kelishini ko’ramiz. 
Nutq,    faoliyati    uchun    bosh    miya    katta    yarim    sharlarida  po’stining    murakkab  
markazlashgan, nerv  xujayralarining ishlashi  talab  etiladi.  Nutqning  anatomik-fizioloptk asosi eng 
avvalo  fonetik  Nutqning  nafas olish,  ovoz  va artikulyasiya muskul apparatlaridan iboratdir. Nafas  
olish  kishining hayet  kechirishi  va  nihoyat ovoz chiqarishi chiqarishi uchun katta ahayimyatga ega 
bo’lib,  u  diafragmadan,  o’pkadan,  o’pkani,  bronxni  va  bug’izni  harakatga  keltiruvchi  muskullardan 
iboratdir. 
Ovoz chiqarish apparati  kekirdak bo’lib, u to’rtta tog’aydan iborat. Ana shu tog’aylar o’rtasida 
ikkta  elastik,  xususiyatga  ega  bo’lgan  muskullar  bor.  Bularni  ovoz  muskullari  deymiz.  Nafas  olish 
orqali  ovoz  muskullari  harakatga  kelib,  tebranib  turadi  va  nihoyat  ular  taranglanishi  yoki  susayishi 
mumkin.  Agar  ovoz  muskullari  taranglashsa,  ular  bir-biriga  yaqinlashadilar,  natijada  nafas  yo’lidan 
chiqqan havo ovoz muskullarini tebratadi va nihoyat tovush hosil bo’ladi. 
Bosh miya po’stlog’ida nutqning uch xil markazi mavjud: e sh i t i sh  markazi, x a r a k a t l a n t 
i r i sh  va  k o’ r i sh  markazlari. 
Eshitish markazi miya chap yarim shari peshona qismining pastki tomonidagi burmalarning orqa 
qismida  joylashgan  bo’lib,  eshitilgan  so’zlarni  idrok  qiladi,  boshahalarning  nutqini  tushunish  va 
o’zlashtirishni  ta’minlaydi.  Bu  markaz  shikastlansa,  kishi  o’zgalarning  so’zlarini  eshitishda,  ularning 
ma’nolariga tushunmaydi, bu sejorli afaziya deb ataladi. Afaziya natijasida kishida og’zaki va yozma 
nutq buzilad. 
Nutqning harakat markazi bosh miya chap  yarim sharining peshona qismida joylashgan bo’lib, 
gapiruvchi  kishining  aktiv  nugqini  vujudga  keltiradi.  Bu  markaz  shikastlansa,  boshqa  kishilarning 
so’zlarini eshitib, uning ma’nosiga tushunsa ham, o’zi gapira olmaydi. U so’zlarning qanday talaffo’z 
etilishini eslay olmaydi. Bunday kasallik tufayli ichki nutq ham buziladi. 
Nutqning  ko’rish  markazi  bosh  miyaning  orqa  kismida  joylashgan  bo’lib,  kishining  yozilgan 
xatni  o’qishi  va  xat  qanday  belgilar  (harflar)  shu  markaz  orqali  idrok  etiladi.  Agar  bu  markaz 
shikastlansa, kishi harflarni tanimay qoladi va xatni o’qiy olmaydi. 
Biroq,  keyingi  yillarda  fiziologik  va  psixologik  olimlarimiz        (P.K.Anoxin,  A.RLuriya.  A.N 
Leontyev,  D.N.O’znadze  va  boshqalar)  tomonidan  amalga  oshirilgan  qator  ilmiy  tadqiqot  ishlaridan 
ma’lum bo’lishicha, nutq faoliyatining fiziologik asosini yuqorida ko’rsatilganidek talqin etish yetarli 
emas. Balki, bosh miya po’stining boshqa markazlar kabi nutq markazlarining ham qat’iy chegaralari 
va bir-biridan ajralgan holda harakat qiladi. 
P.K.  Anoxin  tadqiqotlarida  hosil  qilingan  ma’lumotlar  nuqtai  nazaridan  olganda,  nutq 
faoliyatining fiziologik asosini bir necha funksional sistemalarning murakkab uyushmasi tashqil etadi, 
bu  funksional  sistemalardan  ayrimlari  nutq  uchun  ixtisoslashgan  sistema  bo’lsa,  boshqalari  o’zga 
faoliyatlar uchun ham xizmat qilaveradi. 
Kishi nutq orqaliboshqalar bilan munosabatda bular ekan, buni albatta ikkinchi signal sistemasi 
orqali  amalga  oshiradi.  Shuning  uchun  ham  vaqtli  bog’lanishlar  vujudga  qilaveradi.  Bu  esa  o’zining 
qator  xususiyatlariga  ega  bo’ladi.  Eshitilgan  so’zlarning  hammasi  esda  saqlanib  qolavermaydi. 
Ikkinchi signal sistemasi tanlab esda olib qoladi.