Microsoft Word kartografiya doc

10.2. Wquv kartalari va ularning turlari 
Hamma geografik wquv kartalar masshtabi, maqsadi, mazmuni, ishlatilishi 
va boshqa xususiyatlariga qarab turlarga bwlinadi. 
Geografiyada dastlab umumgeografik kartalardan foydalaniladi, kartaga 
bwlgan kwnikma, tushuncha va bilimlar oshib borgandan swng mavzuli 
kartalardan foydalanish imkoniyati tug’iladi. Natijada malum h’ududlar (materik, 
davlat va h’.k. lar) ning geografik wrnigina emas, balki ularda sodir bwla
ё
tgan
tabiiy va iqtisodiy geografik wzgarishlarni, ularning xususiyatlarini h’am bilib
olish imkoniyati tug’iladi. Umumgeografik kartalar h’am h’ar xil masshtabda
bwladi. Maktabda dastlab yirik masshtabli topografik kartalardan foydalaniladi.
Swnggi vaqtda kosmosdan olingan malumotlardan foydalanishga katta 
etibor berilmoqda. Kosmosdan olingan malumotlar televideniya, radio va 
ommaviy axborot vositalarida kwplab qwllanilmoqda, shu asosida meteorologik 

---

131
va sinoptik kartalar tuzilmoqda. obi-h’avoni oldindan aytib berishda kosmosdan 
olingan malumotlarning ah’amiyati ayniqsa oshib bormoqda. Xususan, 
geologiya, tuproqshunoslik, geobotanika, okeanologiya, landshaftshunoslik, 
wrmon xwjaligi va qishloq xwjaligida keng foydalanilmoqda. Geografiya 
darsliklarida, geografik atlaslarda Erning «Zond-5» planetalararo kosmik 
kemasida 70000 km dan olingan surati berilgan, undan geografiyani wqitishda 
foydalanish mumkin. Birinchidan, kosmosdan olingan suratda Erning h’aqiqiy 
shakli (shar shaklida ekanligi) kwrinib turadi. Bunda Erning shaklini bir tomoni 
(qu
ё
shga qarab turgan tomoni) kwrinadi, ikkinchi tomoni (qu
ё
sh tushmaydigan 
tomoni) kwrinmaydi, ana shunga qarab wquvchilar kun va tun qanday paydo 
bwlishini aniq tasavvur qila oladilar. Bazi ilg’or maktablarda kosmik suratlardan 
foydalanish bwyicha fakultativ darslar olib borilmoqda. Bu esa geografiyani 
yanada mukammalroq wrganish imkonini bermoqda. 
Maktab wquv kartalari boshlang’ich sinf, wrta va yuqori sinf kartalariga 
bwlinib, mazmuni va jih’ozlanishi bwyicha h’am farq qiladi. 
Geografiya wqitish jara
ё
nida maxsus 
ё
zuvsiz kartalardan, panoramali, 
elektrlashtirilgan, relefli kartalardan h’am foydalaniladi. 
Wquv kartalari yirik masshtabli, wrta masshtabli va mayda masshtabli 
kartalarga bwlinadi. Yirik masshtabli kartalarga topografik kartalar kiradi. Wrta 
masshtabli kartalarga viloyat, wlka va respublikalarning kartalari h’am kirishi 
mumkin (masalan, Wzbekistonning 1:1 000 000 masshtabli tabiiy geografik 
kartasi, Toshkent, Samarqand va boshqa viloyatlarning kartalari). Mayda 
masshtabli kartalar kwproq ishlatilib, ularga yarim sharlar, materiklar, 
mamlakatlar kartalari kiradi. 
İ
shlatilishi bwyicha devoriy kartalar va stol ustiga 
ё
yib foydalanadigan 
atlas kartalari bwladi. Devoriy kartalar sinfdagi h’amma wquvchilar uchun 
mwljallangan. Bunday kartalarda dar
ё
lar ywg’onroq chizilgan, shah’arlarning 
nomlari kattaroq kwrsatilgan, geografik obektlarlarning nomlari kattaroq 
ё
zilgan 
bwladi. 
Stol ustiga 
ё
yib ishlatiladigan kartalar wquvchilarning mustaqil yakka 
h’olda dars qilishi uchun mwljallangan bwlib, atlaslarda, kitoblarda (rangli va oq-
qora rangda) beriladi. 
Kitoblardagi oq-qora rangdagi kartalar mazmunining soddaligi, sxematik 
ravishda tuzilganligi, kartografik twrlarning bazilarida ywqligi bilan ajralib turadi.