Microsoft Word kartografiya doc

6. Kosmik súwretlerdin geografiyalıq izertlewlerdegi áhmiyeti
Geografiyalıq izertlewler Jerden turıp, da kosmostan turıp da alıp barıladı. Jer sharı júdá úlken bolǵanı ushın onı birotala úyreniw, onıń geografiyalıq nizamlıqların global kóleminde anıqlaw, onıń regional qásiyetlerinen paydalanıw asa quramalı mashqala bolıp tabıladı. Sol sebepli de Yerni kosmostan turıp yamasa kosmik súwret arqalı izertlew múmkinshiligi úlken bolıp tabıladı.
Geografiyalıq komponentlerden eń quramalıı relef bolıp, onıń insannıń ómirindegi roli úlken. Kosmik súwrette iri taw dizbeleri, olardıń baǵdarları, biyiklikleri, qiyaligi, olar arasındaǵı tereń oypatlıqlar, taw aldı tegislikleri, olardıń genezisi, morfologiyasın jetkilikli túrde úyreniw múmkin. Ásirese dárya suwining aǵımı nátiyjesinde payda bolǵan relef formaları : oypatlıqlar, qayrlar, meandralar, ózenler, teńiz hám kólning arqalı daǵı geomorfologik processler, jarlıqlar, úzilisler, qum hám olardıń kóship júriwi, topıraq erroziyasini hám taǵı basqalardı bilip alıw múmkin.
Kosmik súwretler tiykarında burınǵı Birlespediń 1:2 mln. masshtablı kartası jańalanıp dúzilgen. Suw ob'ektleri- teńiz hám kól hám de dáryalar kosmik súwrette daslep kózge taslanatuǵın elementlerden bolıp tabıladı. Suw resurslarini úyreniwde hám olardan aqılǵa say paydalanıwda, kosmostan alınǵan súwretlerdiń xızmeti úlken. Respublikamız gidrologiyasini úyrenip odan ónimli paydalanıw zárúrli wazıypa. Mısalı, Aral teńiziniń suw júzesin bir jıl, hátte 1 aydaǵı ózgeriwin anıqlap, odaǵı processlerdi boljaw múmkin. Orta Aziya dáryaların, suw bazaların, kól, kanallar, hám de batıl salma suwining gidrolografik ózgerislerin kosmik súwretten úyreniw múmkinshiligi úlken. Dáryalardıń suw jıynalıs háwizindegi qar oramın kosmik súwretlerdi deshifrovka qılıw jolı menen olardıń suw muǵdarı aldınan aytıp beriw múmkin. Mısalı, 1986 jılda Orta Aziya dáryalarınıń suw háwizlaridagi qar oramın «Meteor» jasalma joldasinen alınǵan súwret tiykarında, ysha jılı suwdiń kem bolıwın aldınan aytıp berilgen. Nátiyjede suwǵarıw menen baylanıslı bolǵan ilajlar kórilgen.
Á sirese, dáryalarda bolatuǵın ayrıqsha, qáweterli suw tasqınların, sel ketiwlerdi kosmik súwretten paydalanıp, olardıń waqtın hám maydanların aldınan aytıp beriw múmkin. Mısalı, AQSh dıń «Landsat» jasalma joldasinen alınǵan súwret járdeminde AQSh dagi Missisipi dáryasındaǵı suw tasqının aldınan bilip, onı baqlaw múmkinshiligi tuwıldı.
Kosmik súwretlerde muzlıqlar hám turaqlı qarlar qaplagan maydanlar hám olarda juzege kiyatırǵan processlerdi hám de olardıń qásiyetlerin úyreniw múmkinshiligi úlken. Sońǵı jıl larda Aral teńizi suwınıń azayıwı munasábeti menen onıń qirg'og'ida hám átirapları de da úlken tábiy geografiyalıq ózgerisler júz bergen. Mısalı, suwdan bosagan jaylar de shor qumli landshaft juzege kelip, samal sol payda bolǵan shor qumdı qubla aymaqlarǵa uchirib, awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdi isten shıǵarıp atır. Sol processlerdi qadaǵalaw etip turıwda kosmik súwretlerdi deshifrovka qılıw jolı menen topıraq xillarini kartaǵa túsiriwde de paydalanıw múmkin.
69 -súwret. Pomir-Oloy taw dizbeler sistemasın «Soyuz-22» kosmik kemesinen alınǵan súwreti.
Kosmik súwret ósimlikler dúnyasınıń geografiyalıq tar qalishini úyreniwde hám olardan paydalanıwda úlken áhmiyetke iye. Arid aymaqlarda ósimliklerdiń tarqalıwın, shóllanish shegaraların sol jol menen anıqlawda paydalanılıp atır. Kosmik súwret geografiyalıq landshafttı tábiy resurslarini ekologiyalıq jaǵdaylardı úyreniwde, átirap ortalıqtı qorǵawda da paydalanılıp atır.

Insan tábiy ortalıqqa tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir etip, málim dárejede ózgertiredi. Házirgi waqıtta Jer maydanında insan tásir etpegen tábiy landshaft qalmaǵan desa boladı.Insan tásirinde málim dárejede ózgertirilgen antropogen landshftlar payda bolıp atır.

Ilimpazlardı anıqlawısha, sońǵı mıń jıl dawamında insan iskerligi qurǵaqlıq maydanın 2/3 bólegine tásir kórsetip, onı málim dárejede ózgertirgen. Planetamızda hár qıylı qurılıs imaratları menen qurılǵan jer maydanı 300 mln.gektarǵa jetip qalǵan. Qánigelerdi esaplawınsha, sońǵı 300 jıl dawamında ormanlar maydanın yarımınan kóplegeni qısqarib, házirgi waqıtta qurǵaqlıqtı tek 30 payızın quraydı. Bunday ózgerislerdi kosmik súwrette áp-áneydey oqıw múmkin. 1976 jılı ushırılǵan «Soyuz-22» kosmik kemesinen MKF-6 M kóp zonalı fotoapparatı arqalı Ferǵana oypatlıqsınıń súwreti alınǵan edi (súwret alıw bálentligi 250 km, súwretlerdiń dáslepki masshtabı 1:2 mln úlkenligi 110 x 160 km, onı 4 ret úlkenlashtirib masshtabı 1:500 000 ge keltirilgen). Ol jaǵdayda Shatqol hám Ferǵana dizbe tawları, olardan oqib keletuǵın dárya hám kanallar júdá anıq suwretlengen, sol aymaqǵa tán bolǵan ádirler landshaftı ayqın kózge taslanadı. Súwrette awıl xojalıǵı paydalanılǵan jerler, egin maydanları anıq suwretlengen.
Tábiy ortalıqqa insannıń tásirinde topıraqtaǵı samal hám suw erroziyası, jerlerdiń shorlanıwı, taw-kán sanaatı shıǵındıları, suwdiń pataslanıwı hám iri qalalar átirapındaǵı shıǵındılar jıynalǵan jaylar súwrette ayqın kórinedi.
Sońǵı jıllarda kosmik izertlewlerdiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri tábiy ortalıqtı qorǵaw hám odan paydalanıw máselesi bolıp tabıladı. Sol munasábet menen arnawlı jasalma joldaslar uchirilib, tábiy ortalıqtıń pataslanǵan aymaqlar anıqlap, olardıń aldın alıw ilajları úyrenilip atır. Kosmik súwrette ormanlar daǵı órtlerdi, súwretke alıw menen olardı jayları anıqlanıp ilajlar ko'rilmoqda.
Kosmik súwretlerge qaray xalıq jasaytuǵınlıq jaylardı hám olardı óz-ara baylanıslılıǵın, olar shólkemlestirgen sistemalardı, olar arasındaǵı ishki baylanıslardı, olardı baylanıstırıp turǵan temir jol hám avtomobil' jol shohobchalarini qaysı dárejede rawajlanǵanlıǵın biliw múmkin.

7 0-súwret. «Soyuz-22» kosmik kemesinen alınǵan «Turkiston» dizbe tawları, Xatkercho'l vahosining arqa bólegi hám Ferǵana oypatlıqsınıń batıs bólegi suwretlengen súwret.

Sonday etip kosmik súwretler xalıq jasaytuǵınlıq jaylardıń sistemasın analiz qılıw, bul sistemalardıń payda bolishini hám rawajlanıwın úyreniwde hám aqır-aqıbetde olardı kartaǵa túsiriwde zárúrli derekler bolıp esaplanadı.