Microsoft Word kartografiya doc

3. Kosmik súwretlerdi deshifrovka qılıw (oqıw )
Jerdiń súwreti birinshi ret insan tárepinen ekinshi kosmonavt G. S. Titov tárepinen Vostok-2 kemesinen alınǵan.
1976 jılda «Soyuz-22» kosmik keme uchirilib, ol jaǵdayda MKF-6 M (kóp zonalı kosmik fotoapparat ) fotoapparat ornatılıp súwret alınǵan.
Kosmostan alınǵan súwret paydalanıwdan aldın birdey masshtabǵa keltiriledi hám Jerdiń domalaqlıǵı esapqa alınadı.
Birdey masshtabǵa keltirilgen (transformaciya etilgen) fotosuratlarni bir-birine baylanistirip qandayda-bir proektsiyaga túsirilse sol orınnıń fotokartasi payda boladı.
Kosmik súwretlerdi tuwrıdan-tuwrı oqıw (deshifrovka qılıw ) múmkin. Lekin úyrenilip atırǵan ob’ektler tuwrısında tolıq maǵlıwmatqa ıyelew qıyın. Sol sebepli ápiwayı linzali ásbaplardan tartıp júdá quramalı bolǵan ásbaplar (interpretaskop) den paydalanılıp atır.
Kosmik súwretlerdi ápiwayı kóz hám arnawlı ásbaplar járdeminde oqıw procesin deshifrovka qılıw (súwretlerdi oqıw ) dep júritiledi.
Kosmik apparatlardan alınıp atırǵan maǵlıwmatlar tek súwret jaǵdayında alınbastan nomerler, shifrlar hám kodlar járdeminde de alınıwı múmkin. Olar jerde qabıl etip alınǵannan keyin arnawlı apparatlar járdeminde o’qilib, geyparaları karta formasına da keltiriledi. Mısalı, «Meteor» jasalma joldaslarınan alınatuǵın cifrlı maǵlıwmatlar tiykarında ob hawanı boljaw etiwshi kartalar tuzuladi.
Aerokosmik súwretlerdi deshifrovka qılıw degende, súwretlerdi kórip suwretti oqıp, oǵan mazmun beriw, mánisin túsiniw hám sol tiykarda zárúr bolǵan maǵlıwmatlar alıw processleri tusiniledi.
Deshifrovka qılıwdı geografiyalıq tárepten alıp qaraǵanda geografiyalıq ob’ektler, waqıya hám hádiyseler hám de olarda bolatuǵın processlerdi úyreniw, izertlew hám de ob’ektlerdiń xarakterli qásiyetlerin anıqlap olar arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı kórsetip beretuǵın usıl desa da boladı.
Súwretlerdi deshifrovka qılıw tek fotogrammetrik deshifrovka etiwshi ásbaplargagina emes, bálki onı atqarap atırǵan kisiniń ilmiy tájriybesine, qánigelikine psixofiziologikalıq qásiyetlerine hám álbette súwretlerdiń sapasına da baylanıslı.
Qánigelerdiń anıqlawısha, insan kózi ulıwma alǵanda aq reńden qara rangacha bolǵan aralıqta 100 qıylı reńni parq ete alar eken. Ádetde jumıs processinde bolsa 15-20 qıylı reńni parıqlaw múmkin.
Kosmik súwretlerdi oqılıwında odaǵı suwrettiń úlken kishiliginen, forması, reńi, strukturası, gúńgirt hám tınıqlıgınan (kontrastlıgınan ) hám ob’ektlerdiń sayasınan da paydalanıladı.
Deshifrovka aldına qoyǵan maqsetke qaray hár túrlı bolıwı da múmkin. Mısalı, geografiyalıq, erekic, geomorfologik, topografikalıq deshifrovkalar, awıl xojalıq deshifrovkasi hám basqalar. Geograflar tábiy ortalıqtıń hár túrlı komponentlerin hám olardıń óz-ara baylanıslılıǵın hám de bólek ob’ektler, waqıya –hádiyse hám processlerdi úyreniwinde hár túrlı deshifrovka jollarınan paydalanıwı múmkin. Mısalı, landshaftlı, gidrologik, glyatsiologik, geobotanikali deshifrovka hám h. z. Kosmik súwretlerdi deshifrovka qılıwda súwretlerdi qaysı usıl menen alınǵanlıǵına da itibar beriledi. Mısalı, ápiwayı fotografik usıl menen alınǵan súwretlerdi deshifrovka qılıw, infraqızıl reńde yamasa radiolokatsiya jolı menen alınǵan súwretlerdi deshifrovka etiwden parıq etedi.
Kóp zonalı súwretlerdi deshifrovka qılıwda bir zonada alınǵan súwret menen sheklenip qalmastan hámme diapazonda alınǵan súwretten da paydalanıladı.
Deshifrovka qılıw texnologiyasında ush tiykarǵı basqısh : ob’ektti tabıw, tanıw hám oǵan mazmun beriwden baslaw kerek. Súwretlerdi oqılıwında tek súwretlerdiń ózi menen shegaralanıp qalmastan qosımsha dereklerden, sol orınnıń kartaları hám geografiyalıq ádebiyatlardan paydalanıw zárúr.
Prof. L. A. Smirnovning pikrine qaraǵanda aerosuratlarni oqılıwında texnologiyalıq sxema : jay-súwret-karta kóriniste bolsa, kosmik súwrette karta –súwret-karta kórinisin aladı.
Deshifrovka kameral sharayatta dalada vertolyot hám samolyotda da orınlawǵa bolatuǵın. Deshifrovka qılıwda kosmik súwretlerdiń qaysı usılda alınǵanlıǵınıń roli úlken. Kóp zonalı súwrette informatsiya kóp bolǵanınan olardan túrli tarawlarda paydalanıladı. 1978 jılda AQSh de ushırılǵan «Skayleb» orbital stanciyasında kóp zonalı fotografik sistema ornatılıp ol jaǵdayda tórtew kamera bolıp aq-qara hám reńli suwrette hám de infaqizil diapazonda 5 ay dawamında 21000 den artıq súwret alınǵan. Sol stanciyada birinshi ret sheshimliligi 16 m, úlkenligi 11, 5 x 11, 5 sm bolǵan jetilisken s’yomka orınlanǵan.