Microsoft Word kartografiya doc

10.4. Wquv kartalarining matematik asoslari va komponovkasi 
Wquv kartalarining mayda masshtabliligi, yani mayda masshtabli 
kartalarda Er ellipsoididan tekislikka wtishda vujudga keladigan xatoliklarning 
mavjudligi bunday kartalarning matematik asosining asosiy xususiyatlaridandir. 
Shuning uchun h’am mayda masshtabli kartalarda wlchangan masofa, maydon, 
shakllar er yuzasidagi h’olatidan ancha farq qiladi. Wquvchilarga kartadan 
foydalanishni osonlashtirish maqsadida iloji boricha proektsiyalarning va 
masshtablarning bir-biriga uyg’un bwlishiga h’arakat qilinadi. 
Kartalarda berilgan kartografik twrning ah’amiyati katta bwlib, kartada 
gorizont tomonlarini, obektlarning wrnini masofa va maydonlarni (sferik 
trapetsiya 
ё
rdamida) aniqlashda juda zarur element h’isoblanadi. Kartografik twr 
ё
rdamida mah’alliy vaqt va mintaqa vaqtini, kengliklarga bog’liq bwlgan iqlim 

---

133
xususiyatlarini aniqlash mumkin. Nih’oyat, kartografik twr 
ё
rdamida Er sharining 
sharsimonligi h’am kwrsatilishi mumkin. 
Boshlang’ich sinflarda wqituvchi karta bilan wquvchilarni tanishtirar ekan, 
obektning geografik wrnini kartaning ramkasiga qarab emas, balki meridian va 
parallellarga qarab aniqlash kerakligini aytadi. Wqituvchi dastlab meridianlar, 
parallellar, ekvator, qutblar, tropik va qutbiy chiziqlarining nima ekanligini va 
ularning qaerlardan wtishini tushuntirishi kerak. 
Dastlab wquvchi kartografik twr 
ё
rdamida globusda, kartada gorizont 
tomonlarini va nuqtalarning koordinatalarini aniqlay bilishi lozim, swng wquvchi 
kartadagi gradus twri bilan globusdagi gradus twrini taqqoslab, masofalarni 
kartada h’am, globusda h’am wlchab, xatolikni aniqlay bilsin. Yuqori sinfda 
wquvchilar bosh masshtab va xususiy masshtab, teng burchakli, teng oraliqli va 
ixti
ё
riy proektsiyalar twg’risida dastlabki tushunchaga ega bwladilar. Shu 
asosida wquvchilarga bosh meridian va 180
0
li meridianlar ywg’on chiziqlar 
bilan, tropik va qutbiy doiralar uzun chiziqlar bilan chizilganligini aytib wtiladi. 
Kartaning nomi uning shimoliy ramkasi tepasiga yirik shriftlar bilan 
ё
ziladi. 
Devoriy kartalarda legenda karta ramkasining bwsh joyida beriladi. 
Wquv kartalarida wrtanchi meridian doimo twg’ri chiziq bilan tasvirlanib, 
shimol va janub tomonlarni kwrsatib turadi. Mayda masshtabli kartalarda shimol 
va janub faqat meridianlar ywnalishi bwyicha, g’arb va sharq faqat parallellar 
ywnalishi bwyicha aniqlanishini doimo 
ё
dda tutish kerak.