Microsoft Word kartografiya doc

43-rasm.
Belgilarni h’ar xil kwrinishda ishlatilishi. 
Kartografik belgilardan foydalanishda tasvirlana
ё
tgan voqea va 
h’odisalarning xususiyatlariga qaraladi. Bazi voqea va h’odisalar bir joyga 
tegishli bwladi, masalan, zavodning wrni va uning ishlab chiqara
ё
tgan 
mah’sulotini miqdori tasvirlanadi. Bazi belgilarda voqea va h’odisalarni h’aqiqiy 
wrni emas h’ududi bilan bog’liq bwlib, statistik malumotlar asosida tuman, 
viloyat chegaralariga asoslanib, doirada ah’oli soni, etishtirilgan yalpi mah’suloti 
va uning strukturasini h’am kwrsatish mumkin. 
Kartografik belgilarni wz wrnida xususiyatiga qarab, karta mazmuniga 
moslab tanlash kerak. Hozirgi vaqtda foydalanila
ё
tgan kartografik usullar wn 
bitta: belgilar, chiziqli belgilar, teng chiziqlar, sifatli rang va miqdor kwrsatkichli 
rang, bir joyga tegishli diagramma, nuqtalar usuli, areallar, h’arakatni 
ifodalaydigan chiziqlar, kartogramma va kartodiagrammalar. Bazan kartografik 
belgilar wrnini kartadagi 
ё
zuvlar h’am bosishi mumkin. 
 
4.2. Belgilar usuli 
 
Bu usulda kartalardagi h’amma voqea va h’odisalar belgilar bilan kwrsatiladi. Topografik va obzor topografik 
kartalarda esa bu belgilar faqat sifatni anglatadi, ammo miqdor kwrsatkichlarini ifodalamaydi. Chunonchi, 
topografik kartada un zavodining binosigina shartli belgi bilan ifodalangan xolos. Mavzuli kartalarda esa 
zavodning wrnigina emas, uni ishlab chiqaradigan mah’sulotini salmog’i (tonna 
ё
ki pul h’isobida), undagi 

---

63
44-
расм
. 
Ички
структураси
(
таркиби
) 
бўйича
ажралиб
турувчи
оддий
геометрик
шакллар
(
Э
.
Арнбергер
бўйича
).
ishchilar soni, mah’sulotini qaerlarga yuborilishi h’am kwrsatilishi mumkin. Takidlaganimizdek, mayda 
masshtabli mavzuli kartalarda ishlatiladigan belgilar topografik kartalardagi belgilardan shakli, mazmuni 
jih’atidan farq qiladi. 
Belgilar usulida voqea va h’odisalarning geografik wrni, miqdori va sifati 
kwrsatilib, ular geometrik, badiiy, h’arfli va kwrgazmali bwladi. 
Geometrik belgilar
dan sodda 
shakllar (aylana, kvadrat, twrtburchak, 
uchburchak, kub, romb, sektor, para-
llellogram va boshqalar) tanlanadi.
Chizish va esda saqlash h’amda 
taqqoslash oson bwlgani uchun bu usul 
kartografiyada juda keng qwllaniladi. 
Oddiy geometrik belgilar uncha kwp 
emas, ularni turli ranglarga bwyab, 
shtrixlar bilan va ichiga h’ar xil shakllar 
tushirib sonini kwpaytirish mumkin (44- 
rasm). 
Harfli belgilar
. Kartada 
tasvirlanmoqchi bwlgan voqea va 
h’odisalarning nomlarini bosh h’arflari 
ё
ki 
kim
ё
viy belgilari bilan ifodalanadi; 
Foydali qazilmalardan alyuminiy Al, oltin 
Au, kaliy K deb 
ё
ziladi. Lekin h’arfli 
belgilarni kwp ishlatib bwlmaydi, chunki 
h’arflar 
ё
rdamida faqat obektlarning wrni 
aniqlansa h’am, ularning miqdorini 
aniqlab bwlmaydi. Miqdorini aniqlash 
uchun doiraga tushirib tasvirlash 
mumkin. Bu usul kwproq qazilma boyliklar kartalarida foydalaniladi. 

---

64
Kwrgazmali belgilar voqea va h’odisalarning shakllaridan iborat bwlib, 
karta wqishini ancha osonlashtiradi, lekin bunda geometrik aniqlik uncha 
sezilmaydi. Bu usuldan targ’ibot 
va 
tashviqot kartalarida kwproq 
foydalaniladi. Obektlar 
belgilarda tasvirlansa, obektni 
h’aqiqiy wrni muayyan shaklning 
markazi bwlishi kerak. Lekin 
bazi kartalarda obekt wz 
wrnidan bir oz siljigan h’olatda 
h’am bwladi. Bu usulni geografik 
kartalarda qwllash birmuncha 
murakkabroq. Wrta 
ё
ki oliy yquv 
yurt kartalarini 
ё
xud ilmiy 
malumotnoma tipidagi kartalarni 
tuzishda belgilarning bir xil 
variantlarni ishlatish twg’ri 
emas, chunki obektlarning eng
kichik va eng katta kwrsatkichlar 
orasidagi farq katta bwlsa belgi-
lardan foydalanish qiyinlashadi. 
Voqea va h’odisalar absolyut 
(mutlaq) va nisbiy miqdorda 
tasvirlanadi. Absolyut 
kwrsatkichlar belgining uzunlik, 
maydon va h’ajm wlchamlarida 
berilishi mumkin. Kwrsatkichlar 
uzunlik wlchamida berilsa, uni 
wqish va taqqoslash oson, yani 
wlchagich 
ё
ki chizg’ich bilan 
aniqlab masshtab asosiga 
kwpaytirilsa, kwrsatkichning 
miqdori malum bwladi. Bu usul 
qwllanilganda masshtab asosi 
oldindan belgilanib olinadi, yani 
1000 tonna mah’sulot 1 mm 
uzunlikka teng deyilsa, 
masshtab asosi 1 mm balandlik 
1000 tonnaga twg’ri keladi deb 
belgilanadi. 
Agar masshtab asosida olingan belgi juda kattalashib h’ududga sig’may 
qolsa, unda maydon wlchami olinadi. Agar bu variant h’am «torlik» qilsa, unda 
kwrsatkichlar uch darajali ildizdan chiqarilib, kub wlchamida berilib, h’ajm orqali 
kwrsatiladi. Qaysi variantdaligidan qati nazar tasvirlana
ё
tgan kwrsatkich