|
Cantino
1
1501-1502-yillarda Hindiston qirg‘oqlaridan Italiyaga ya’ni
Lissabonga olib kelingan Ferraraning hokimi Ercole 1 ning agenti edi.
1
Albuquerque L. de, O Tratado de Tordesilhas e as difiultades tecnicas da sua
aplição rigorosa, in El tratado de Tordesillas y su proyeccion, vol. 1, Valladolid
1973, pp. 119-136.
50
U yana suzuvchi, yer sharini tuzuvchi ham bo‘lgan. U globusni
rejasini ham tuzgan. U Hindiston qirg‘oqlaridagi ma’lumotlar va
qiziqarli xaritalarni yig‘ib Portugaliyaliklarga tushuntirib bergan, u
keyinchalik Padrao Real tarkibiga kirgan, extimol Cantino
xaritalaridan ko‘chirma nusxa olib yashirin ravishda puxta o‘rgangan.
Italiyaliklar xaritaning orqasiga yozilgan yozuvni o‘qishgan ‘’Charta
del navichare per le isole novamente trovate in la parte del’ India
1
’’.
Cantino ko‘rsatib bergan xaritada atirgul kompisini ko‘rish mumkin
va bevosita kesishib o‘tgan chiziqlar yani dengiz compisining
yo‘nalishi bilan bir xil. Xar qanday holatda xaritadan yo‘nalishni
aniqlash mumkin. Dengiz ortidagi hududlarni kashf etiganligi haqida
ma’lum darajada Italiyaliklar ma’lumot bergan. Xaritadan o‘rta
asrdagi andazalardan olib kartografik an’analarni, Gog va Magogning
yerni eschatologik fiuresini va olisdagi osiyo hududini ham ko‘rish
mumkin. Ma’lum bir qirgoq bo‘yi hududlarining qiziqarli maydon
ro‘yhati diqqatni tortadi. Capricorn va Cancer 2-ta gorizontal qizil
chiziqli Tropik maydon. Qora chiziq ekuator o‘rtasida.
Tordesillasning yozuvuga asosan vertical chiziq qizilda chizilgan
yozuv. ‘’este he o marCo mantre Castella y PortuGall’’ Uning
aytishicha Portugaliya qiroli Jon ll Kolumbga G‘arbiy Hindistondan
orqaga qaytishini xabar bergan va uni kashfiyotlari to‘g‘risida bundan
tashqari qirol Ispanlarni Alcacovas bitimini oyoq osti qilayotganligi
to‘g‘risida kechiktirmasdan katolik monarxlariga norozilik bildiradi.
Portugaliyaliklar esa zaruriy narsalarni olib Afrika qirg‘oqlari va
yangi ochilgan yerlar tomonlarini, foydalanilmagan tizg‘in joylarni
tadbiq qilishadi va yana orollarni kashf qilishadi. Ehtimol hozirgi
Gvineya tomonidagi Canaries orollari topib bo‘ysundirilgan.
Canariesda Castilyaning cheklanmagan hokimyati o‘rnatilgan.
Doiralarning Atlantikani nazorat qilishdagi kelishuvi 1481-yil Aeterni
tomonidan ro‘yhatga olingan. Mustamlakachilikni tarixda ko‘zga
tashlanadigan nuqtasi unda nafaqat injil mukammal shaklda
to‘g‘irlandi mahalliy millatlarga ham yetkazildi. Columbning dengiz
safarida aylanib o‘tish harakati natijasida Portugaliyaliklar zirovorli
orollar va Osiyo bo‘ylab nazorat qilish maqsadiga erishdi. Birinchi
bo‘lib Papa tomonidan butun bir kashf qilingan g‘arbiy Atlantik
1
Schneider U., Tordesillas 1494: Der Beginn einer globalen Weltsicht, in
“Saeculum”, 2003, 54, pp. 39-62.
51
hududlarni boshqarish huquqi Ispanlarga berildi. Shuningdek shimoli
janubi hududlarga demokratik yo‘l taklif qilindi. Papa injilga muvofiq
ularni hammasini majusiy deb nazarda tutgan, xudo tomonidan yuqori
palataga tartib qoida asosida umumiy harakat qilish to‘g‘risida vakolat
bergan, u homiylik huquqini dindan holi qirollarga jo‘natadi. Shu
taqlid coloniyalarda ishlab chiqarishni qonunga muvofiq idora qiladi.
Tordesillsning kelishuvida Alcacovas bitimini Ispaniya qaytadan
ko‘rib chiqishni tanlaydi. Yangi to‘g‘ri chiziqlardan erkinlik his
qilingan. Qutbdan qutbga canary orollarining g‘arbida 370 dengiz
yo‘lida 46 0 harakatlanilgan. G‘arb aniq hamma chiziqlarning millati
ustidan hukmronlik qilgan. Ispanlar borib kashf qilgan joyida dengiz
xo‘jayini bo‘lgan. Portugaliya bu chiziqlarning biroz qismiga aloqador
bo‘lgan. Natijada shuncha narsaga qaramasdan Ispaniya amerikani
ko‘p qismiga davo qiladi. Portugaliya Sharqiy Hindiston va brazilyani
nazorat qiladi. Contino Portugaliyaliklar kartografiyasini aniq ravshan
ishlagan, keyingi davrda malum bo‘lishicha Brazilya qismida biroz
o‘zgarish yasalgani yozib o‘tiladi. Dastlab hujjatlar ochiq oydin
ko‘rsatilmagan shuningdek yer Shari atrofidagi qismlar yoki dunyoni
taqsimlash ham. Portugaliyaliklarning 1512-yil Moluccas
1
ga bo‘lgan
sayohati juda katta ahamiyatga ega. Ispanlar 1518-yil Tordesills
kelishuvi
2
ga yani yer yuzini teng barobardan yarim sharga
bo‘linishiga sabab bo‘lgan. 1529-yil Zaragoza kelishuvi Castilia
Cortesning orzusi ekani tariflangan. Imperator Charlz V kelishuvda
Portugaliyaning hamma kema ho‘jayinlari va Moluccasda savdo bilan
shug‘ullanuvchilar, hamma joylarda Sharqiy okruglarda dengizlarda
350.000 to‘lov evaziga ishga qaytish topshirilgan. Bularning hammasi
Shartnoma uchun katta tafsilot bo‘lgan, lekin shunga qaramasdan
ketma ket yillar davomida ko‘pgina muzokaralar amalga oshmay
qoldi. Ikkita qudratli davlat yillar davomida ketma ketlikdagi
kelishuvlari bugungi kunda dengiz xaritalarida xotirlanadi. Fransuz
qiroli Francus ll doimo Ispaniya va Portugaliya o‘rtasida dunyoni
bo‘lish munosabati bo‘lganini aytgan. Tordessillas kelishuvi ikki
1
Dalché P.G., The Reception of Ptolemy’s Geography (End of the Fourteenth to
Beginning of the Sixteenth Cen-tury), in Woodward D. (ed.), The History of
Cartography, vol. 3, Chicago 2007, pp. 285-364.
2
Fonseca L. Adão de, Ruiz Asenico J.M. (eds.), Corpus Documental del
Tratado de Tordesillas, Valladolid 1995.
52
hokimyat o‘rtasidagi doimiy ochiq urushlar bo‘lganligi Davlatlarning
3-qism sifatidagi davosini tan olishmagan Fransiya, Angliya va
Niderlandiyaninng dengizdagi va savdodagi erkinliklarini tadbiq qilish
oxirida muvaffaqiyat bilan tugagan. Contino xaritasi mustamlaka
hududlarni tasavvur qilishni o‘rgatgan va shu bilan birga xarita tez
eskirgan. Shuni nazarda tutish kerakki geografiya va tarixga oid
ma’lumotlar juda foydali ekanini Ispanlar va Portugallar bilishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
