|
www.ziyouz.com kutubxonasi
84
bitim (iqo’at), jinoyat uchun javobgarlik va yetkazilgan zarardan kelib chiqadigan
majburiyat yoki ixtiyoriy shakldagi bitishuv yoxud harakatlarni tartibga soladi. F., bir
tomondan, aqliy ta’limot bo‘lsa, ikkinchi tomondan ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solish tajribasiga qaratilgan. F. -huquqshunoslikning ko‘pgina xulosalari amalda tatbiq
etilib, islom ijtimoiy me’yorlari majmuasini tashkil etganligi bois ular ham F. iborasi bilan
atala boshladi. F. musulmonlar orasida amal qilgan fe’l-atvor qoidalari ma’nosida ijtimoiy
me’yorlarning har xil diniy, huquqiy, axloqiy turlarini, shuningdek, urf-odatlarni, oddiy
xushmuomalalik va axloq-odob qoidalarini o‘z ichiga olgan, ya’ni keng, umumiy ijtimoiy
tushunchadagi musulmon huquqi bo‘lgan. Shu majmuaga kiruvchi me’yorlarning turli
toifalarini ijtimoiy munosabatlarda va shaxsiy fe’l-atvorda amalga oshirishning o‘ziga xos
xususiyatlari bor edi. Chunki, musulmonlar diniy ahkomlarni imon-e’tiqod bilan ado etar
va shu sababli ular juda mukammal bo‘lar edi. F. - huquqshunoslikning ko‘pgina
qoidalari musulmonlar orasida rasm bo‘lgan va bu qoidalarga rioya etilishni
kafolatlaydigan urf-odatlarni aks ettirar edi. Ammo, faqihlar ishlab chiqqan
me’yorlarning bir qismi aksar hollarda davlat ishtirokida amalga oshirilar, davlatning
majburlashi imkoniyatiga tayanar edi. Shu sababli, islomda yagona ijtimoiy-me’yoriy
tartibga solish majmuasi tarkibida fe’l-atvorning huquqiy qoidalari (yuridik ma’nodagi
musulmon huquqi) alohida o‘rin oldi. F. - huquqshunoslikning xulosalari davlat
tomonidan buyurish rasmiy qo‘llab quvvatlash natijasida qisman amaldagi huquqqa
aylanar, mas., tayinlab qo‘yilgan qozilar muayyan mazhab xulosalarini joriy qilar edi.
Jumladan, abbosiylar hokimiyatni qo‘lga olgach, faqihlarni qozi lavozimiga ko‘tarish yo‘li
bilan shunday xulosalarni qozilik tajribasiga tatbiq eta boshladilar. Yuridik ma’nodagi F. -
huquq shu asosda tarkib topdi, F. - huquqshunoslik uning manbai bo‘ldi. Musulmon
faqihlarining ko‘p asarlari qozi va muftilar uchun amaliy qo‘llanma (dasturulamal) bo‘ldi,
ko‘pincha ma’murlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar
yozib berildi. Abu Yusufning (798 y. v.e.) "Kitob al-xaraj"i yoki Boburiylar saltanatining
hukmdori Avrangzeb (1658-1707) amri bilan 1669 y.da bir guruh hanafiy
huquqshunoslar tuzgan "al-Fatovo al-hindiya" asari bunga misoldir.
Chigallik F. me’yorlarining ko‘pchiligaga xos xususiyatdir. Zero, ayni bir xil masalalarni
hal etishda turli mazhablarning bir-biriga
to‘g‘ri kelmaydigan xulosalari tatbiq etilishi mumkin edi. Hatto bir mazhab ichida ham
ziddiyatli qoidalar amal qilaverar, chunki F. huquq ko‘p jihatdan yirik
huquqshunoslarning aniq masalalarga oid qarorlari yigandisidan iborat bo‘lib, ular ayni
bir masala yuzasidan ko‘pincha turli xulosalarga kelar edilar. Shu sababli hatto davlat F.
- huquqdagi muayyan tariqatni qo‘llab quvvatlashi ham bir xil me’yorlar tizimi belgilab
qo‘yilganini bildirmas edi. Binobarin, F. - huquqning bir-biriga mos kelmaydigan
ko‘pdan-ko‘p qoidalari orasidan qozi qaysi birini tanlab olishini oldindan bilib bo‘lmas edi.
Shu sababli F.ning umumnazariy asosi asta-sekin birinchi o‘ringa chiqa boshlagani bejiz
emas. O’rta asrlarda musulmon faqihlari qozilarning F. - huquqqa oid yakka-yakka
ko‘rsatmalari asosida uning umumiy qoidalari (al-Qavo’id al-Kulliya)ni shakllantirib
berishga muvaffaq bo‘ldilar. Shu sohadagi ishlar orasida Ibn Nujaymaning (1562 y. v.e.)
"al-Ashboh va-n-nazo’ir" asari yaxshi ma’lum. 16-17-a.larda chigal fatvolar bilan bir
qatorda me’yoriy qoidalar uzil-kesil shakllantirib berilganligi ikkala ma’nodagi F. -
huquqni rivojlantirishda eng yuqori nuqta bo‘ldi.
Islom mamlakatlari huquq tizimida F. -huquqning roli doimo bir xil bo‘lgan emas.
Jumladan, 16-a.da Usmonli turk saltanatida va 17-a. 2-yarmida Boburiylar davlatidagi
'huquqiy amaliyotda uning qoidalari juda keng va izchil qo‘llanildi. Biroq, umuman F. -
huquq hech qachon F. - huquqshunoslik bilan to‘la-to‘kis mos kelgan emas. F. -
huquqshunoslikning haqiqatda amalga oshirilgan, hokimiyat tepasidagi kuchlarning
Islom Ensiklopediyasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
