|
3. Yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi
Yoshdagi bola shakllanishda isixik riiojlanishiing uta ilmgini
inobatga om-an holda, ayrim nsixologlar (R.Zazzo) tugilganidan to
yeauklnk. davrigachp bo‘lgan psixik |1ii(>jla1gash;iining taxminan
o‘rtalari, 3 yogpga to‘tri keladi, degan muloqa.zani bildiradilar, Bu
yo.shdan boshlab, bolalir predm.yetlarnm U|sui1ish olamiga qadam
qo‘yadilar.
U
endi
katgalar
bilai
nutq
orqali
muomala~munosabatda bo‘la oladi va sodda axloq qoidalarita
amal silm boshladilar. Katgalar bilan bo‘ladigan muloqoti xufayli bola
p'1'|k)f hayot hakida ko‘proq ma’lu mot oladi. Nutq - bu
yoshlarda pyfaqat mulozqot,. balki bola tafakkurining rivojlaniiga va
o‘zini-o‘:>i, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bulib
ham
k i z m a t q i l a d i .
Ilk davridagi bolalarning yetakchi faoliyat turi - nredmetlarni
o‘rganish xisoblanadi. Go‘daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk
bolalik
davridagi
bolalar
atrof
muhitdagi
narsa
va
hodisalarga (gisbatan ko‘proq qiziqish bilan k,araydilar.
Agar, go‘dak bola qo‘liga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan
ko‘zatsa, 2-3 yoshdagi bola sh u p red met q is mlarin i d iq qat b ilan
o ‘rg ang anidan s o ‘ng gin a, o ‘z amaliy faoliyatida ishlata
boshlaydi.
Bolani
dastlab,
ayni
shu
p r e d m e t l a r n i n g
q o ‘ l l a n i s h v a z i f a s i , m o h i y a t i q i z i q t i r i b , u o ‘ z
savoliga javob olish maqsadida ko‘pincha kattalarga
chBu
nyama?»
degan savol bilan murojaat qiladilar. 3 yoshlar
arafasida nredmetlarning vazifalarini to‘la o‘zlashtirgan bolalar,
o‘z o‘yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay,
balki o‘larni o‘z vazifalariga ko‘ra ishlatadilar ham. Bolaning nugqi u
1,5 yoshga qadar yetgungacha birmuncha sekinlik bilan
rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 ta so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni
o‘zlashtiradi, lekin o‘larni amaliyotda juda kam qo‘llaydi. 1,5 yoshdan
boshlab esa, uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. Endi bola
predmetlarning nomlarini aytishlarini so‘rabgina qolmay, balki
bo‘ so‘zlarni o‘zi t a l a f f u z e t i s h g a h a m h a r a k a t q i l a d i .
N o ‘ t q i n i n g r i v o j l a n i s h darajasi jadallashadi. 2 yoshlarning
oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning oxirlariga borib esa,
500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi,
Shuningdek, so‘zlarni ham aniq talaffo‘z etib, jumlalarni to‘gri tuza
oladilar.
3.3. 1-3 yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi
Shuni alohida ko‘reatish joizki, 1,6 - 3 yoshlar nutqning rivojlanishi
uchun senzitiv davr hisoblanadi, Bu davr aqliy rivojlanishning
asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi ko‘rinishlarini
tashkil etadi. 1 yoshli bola predmetlarni izchil, sistemali ravishda
ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga
tashlanib turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu
belgilariga
ko‘ra
taniydi.
Keyinchalik
y a n g i
i d r o k
h a r a k a t l a r i n i n g
e g a l l a n i s h i
b o l a n i n g
p r e d m e t l i
h a r a k a t l a r s h s h b a j a r i s h d a n k o ‘ z b i l a n c h a m a l a b , h a r a k a t
q i l i s h i g a o‘tishda namoyon bo‘ladi, endi u predmetning
bo‘laklarini ushlab kurmasdan, balki chamalab idrok eta oladi.
2,5-3 yoshli bola katgalarning kursatgan namunasi, rangi, shakli va
katgaligiga ko‘ra, aynan shunday predmetlarni chamalab, idrok
etgan qoda,a to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so‘ngra
kaggaligiga va undan keyjngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu
jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bulgan juda ko‘p predmetlar
mavjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni
boshlagani davrida predmetlarning rangini e’tiborga olmaydi va
uziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning
kursatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrag,
uchburchak, to‘griburchak, ko‘nburchak) va 8 xil rangni {qizil, qovoq
sariq, sariq, yashil, ko‘k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin.
Rang va shakllarning maqsadga muvofiq ishlatilipsh jihatidan turli
xil narsalarda turlicha namoyon bo‘lishi sababli, bu yoshdagi
bolalar ularni idrok etganlari bilan ularning nomlarini aniq
bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq.
Katgalarning bu yoshdagi bolalardan ana shu rang va shakllarni
eslab qolishini talab etishlari birmuncha noto‘gridir, buning uchun
mos davr 4-5 yoshlar xisoblanadi.
Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va
xarakatlarnish* nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini
anglatadi, bunda pred met yoki harakatning tagnqi ko‘rinishi
o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning
uchun
ham
bola predmetlargoshg nomlarini ishlatilishini funksiyalariga boglagan
holda tez o‘zlashtiradi.
Ilk bolalyk davrining boshlariga kelib, bolada birinchi
tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola biror predmetni
o lis hta h arak at q ila olgan id an sun g , un i s in ch ik lab
o ‘rg an ip shd a ko‘rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari, asosan,
ko‘rgazmali -harakatln bo‘lib, u atrof olamdagi turli bogliqliklarni
o‘rganishga xizmat qiladi. o‘zidan uzoqroq turgan koptokni
biroi-bir uzuiroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini
ko‘rgan bola,
'-
endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib ketgan
koptokni" tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta
oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta
o‘rin tutadi. Umumlayaxtirishda
nutq
muhim ahamiyag kasb etadi.
Masalan, soag deyilishi bilan bola qo‘l. soatini yoki devordagi
osma soatai ham tushunishi mumkin, Lekin, ular turlicha
bo‘lganligi bois, ularda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
