Microsoft Word ihyo tafakkur ziyouz com doc

Шоядки, улар (ширк ва куфрдан) сақлансалар ёки (бу ваъдалар) уларда эслатма 
пайдо қилса. (Тоҳа сураси, 113- оят)
Агар фикр туфайли ҳолнинг ўзгариш ҳолатини билмоқчи бўлсанг, биз айтиб ўтган охират 
ишлари унга мисол бўлади. Албатта фикр бизга охиратни афзал кўриш авлороқ эканини 
танитади. Агар бу илм қалбларимизга аниқ таъсир кўрсатса, қалблар охиратга рағбати ва 
дунёга қизиқмаслигига қараб ўзгаради. Бу нарсани биз ҳол деб белгиладик. Чунки бу илмдан 
олдин қалб бу дунёни яхши кўриб, унга мойил эди. Охиратни ёқтирмас ва унга рағбати кам 
эди. 
Ана шу илм туфайли қалб ҳолати ўзгарди, ирода ва рағбат янгича тус олди. Ирода 
ўзгариши эса аъзоларни дунё билан машғул бўлишни тарк қилиб, охират амаллари билан 
машғул бўлишга чақиради. 
Бунда асосан беш даража мавжуд: 
1. Тазаккур, у қалбда икки илмни ҳосил қилишдан иборат. 
2. Тафаккур, у икки илмдан кўзланган илмни талаб қилишдир. 
3. Талаб этилган илмни ҳосил қилиш ва ундан қалбнинг нурланишидир. 
4. Илм нури ҳосил бўлиши сабаб бўлган нарсадан қалб ҳолининг ўзгаришидир. 
5. Янгиланган ҳолга қараб аъзоларнинг қалбга хизмат қилишидир. 
Тош темирга урилганда, ундан муайян жойни ёритадиган учқун сачрайди. Шундан кейин 
кўрмай турган кўз бирдан кўра бошлайди ва аъзолар ҳаракатга тушади. Илм нурининг 

---

Иҳёу улумид-дин. Тафаккур китоби. Имом Ғаззолий 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
6
чақмоқтоши – фикр ҳам икки илмни бир-бирига «уриштиради». Тош темирга қай тариқа 
урилса, фикр шу икки илмни ўзига хос усулда бирлаштиради. Темирдан учқун пайдо 
бўлганидек илм нури пайдо бўлади. Худди ўтдан сачраган нур воситасида кўриш сезгиси 
ўзгариб, мубҳам нарсани кўрганидек, қалб ҳам илм нури туфайли ўзгариб, мойил бўлмай 
турган нарсага мойил бўлади. Шундан сўнг аъзолар қалб ҳолининг тақозосига биноан амал 
қилишга киришади. Бу ҳол худди зулмат ва қоронғуликда кўрмаётгани учун юра олмай турган 
кишининг ҳаракатни бошлаганига ўхшайди. Демак, фикр самараси илм ва ҳолдан иборат, 
илмларнинг эса ниҳояси йўқ. Ҳар доим ўзгариб турадиган қалб ҳолини билишнинг эса имкони 
йўқ. Шунинг учун ҳар бир мурид (фикр йўлини тутган киши) фикр йўллари, унинг пайдо бўлиш 
ўрни ва нима хусусда тафаккур қилишни билмоқчи бўлса, у бунга қодир бўлолмайди. Чунки 
фикрнинг пайдо бўлиш ўрни чекланган нарса эмас ва фикр самараси ҳам беҳад ва чексиз. Ҳа, 
биз диний илм масалалари ва соликлар мақомати, яъни ҳоллари билан боғлиқ равишда 
фикрнинг пайдо бўлиш ўрнини аниқлашга ҳаракат қиламиз. Бу нарса умумий таҳлилдан иборат 
бўлиб, албатта бунинг тафсили барча илмлар шарҳини талаб қилади.