Microsoft Word ihyo qalb ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
84
qilishini to‘xtatishdir. Buning bo‘lishi mumkin emas, deyishadi. Biz esa: «Agar xulqlar 
o‘zgarishni qabul qilmaydigan bo‘lsa, nasihatlar, ma’ruzalar va tarbiyalar behuda ketgan 
bo‘lar edi», deymiz.  
 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham: «Axloqlaringizni chiroyli qilinglar», degan 
bo‘lmas edilar (Abu Bakr ibn Bilol rivoyati). Hayvonning xulqini o‘zgartirish mumkin 
bo‘lgan holda qanday qilib bu odamda inkor qilinadi? Zero, burgut yovvoyilikdan qo‘lga 
o‘rgatiladi, it yeyishga bo‘lgan ochko‘zlikdan odobga va o‘zini ushlab turishga, ot esa 
asovlikdan yuvoshlikka va bo‘ysunishlikka o‘rgatiladi. Bularning hammasi xulqlarni 
o‘zgartirishdir. 
 
Bularning hammasidan pardani ochib tashlovchi gap quyidagicha: borliq ikkiga bo‘linadi. 
Birinchisi - asli va qismlariga ko‘ra inson hamda uning ixtiyoriga daxli yo‘q narsalar. 
Masalan, osmon, yulduzlar, hatto badanning ichki va tashqi a’zolari hamda boshqa 
hayvonlarning a’zolari. Qisqasi, har bir mukammal bo‘lgan mavjud narsalarning (inson 
va uning ixtiyoriga) aloqasi yo‘q. Ikkinchisi - noqis holda topilgan narsa, lekin sharti 
topilganidan keyin unda mukammallikni qabul qiladigan holat mavjud qilingan. Uning 
sharti goho bandaning ixtiyoriga bog‘liq bo‘ladi. Chunki xurmo danagi olma emas va 
xurmoning o‘zi ham emas. Lekin u bir holatda yaratilganki, agar u ozgina parvarish 
qilinsa, xurmo daraxtiga aylanishi mumkin. Hatto parvarish bilan ham aslo olmaga 
aylanmaydi. Agar danak ixtiyor bilan ta’sirlanib, ba’zi holatlarni qabul qilib, ba’zisini 
qabul qilmaydigan bo‘lsa, demak, shahvat va g‘azab ham xuddi shuningdekdir. Agar 
g‘azab va shahvatni asari qolmas darajada butkul yo‘qotishni xohlaydigan bo‘lsak, bunga 
aslo qodir bo‘lolmaymiz. Agar u ikkisini yuvosh qilish, tarbiya va kurashish bilan 
bo‘ysundirishni xohlasak, albatta unga qodir bo‘lamiz. Biz ana shunga buyurilganmiz. 
Ana shu najot topishimizning va Alloh taologa yetishishimizning sababiga aylangan. Ha, 
xilqatlar har xil, ba’zisi tez, ba’zisi esa sekin qabul qiladigan bo‘ladi. Uning ikki xil 
bo‘lishiga ikki sabab bor. 
 
Birinchisi - asl yaratilishdagi tabiiy quvvat va uning insondan ajralmasligi. Chunki 
shahvat, g‘azab va kibrlik quvvatlari insonda mavjuddir. Lekin ularning masalasi 
qiyinrog‘i va o‘zgartirishga bo‘ysunmaydiganrog‘i - bu shahvat quvvatidir. Chunki u 
avvalroq mavjud bo‘lgan. Zero, go‘dak bola yaratilishining avvalidayoq unga shahvat 
ham qo‘shib yaratiladi. Yetti yillardan keyin unda g‘azab yaratiladi. Shundan keyin unda 
oq-qorani ajratish quvvati yaratiladi. 
 
Ikkinchisi - albatta xulq goho unga muvofiq ko‘p amal qilish, unga itoat qilish bilan va 
unga chiroyli rozi bo‘linishiga e’tiqod qilish bilan qo‘llab-quvvatlanadi. Bu to‘g‘rida 
insonlar to‘rt xil martabada bo‘ladilar: avvalgisi - haq bilan botilning va chiroyli bilan 
xunukning o‘rtasini ajrata olmaydigan, balki qanday yaratilgan bo‘lsa, o‘shandoq qolgan, 
jamiki e’tiqodlardan xoli va hatto lazzatlarga ergashish bilan ham shahvati kamolga 
yetmagan, xom bir inson. Bu odam tuzatishni juda tez qabul qiluvchi bo‘ladi. Faqat u bir 
muallimga, murshidga, o‘z nafsidan bo‘lgan, uni harakatga undaydigan ichki bir 
undovchiga muhtoj bo‘ladi, shunda uning xulqi tez vaqt ichida chiroyli bo‘ladi.  
 
Ikkinchisi - yomon ishlarning yomonligini aniq bilgan, lekin yaxshi amallarni odat qila 
olmagan, balki yomon ishlari unga chiroyli ko‘ringan, shahvatiga bo‘ysunganligi va 
shahvati unga g‘olib kelib, to‘g‘ri fikrdan yuz o‘girgani uchun uni (ya’ni, yomonlikni) qilib 
yuradigan kishi. Lekin shunday bo‘lsa ham, o‘z amalidagi kamchilikni biladi. Bunday 

---

Ihyou ulumid-din (Qalb kitobi). Abu Homid G’azzoliy