Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
60
bunday da’volarni so‘zlagan odamni qatl etish Allohning diniga o‘n kishini     kirgizishdan 
afzal bo‘ldi. Ammo Abu Yazid Bistomiydan keltirilgan yuqoridagi rivoyat sahih emasdir. 
Agar uni u kishidan aniq eshitishgan bo‘lsa, u zot Alloh taoloning so‘zini takrorlab turgan 
paytida eshitgan bo‘lishlari mumkin. U kishining: 
 
 «Darhaqiqat, Men Allohdirman. (Hech qanday) iloh yo‘q, faqat Men bordirman. 
Bas, sen Mengagina ibodat qil!» (Toha surasi, 14-oyat) deyayotganlarini 
eshitishgandir. Bunda u zotning faqat hikoya qilib aytayotganlarini tushunish lozim. 
 
Ikkinchisi, ma’nosi tushunarsiz bo‘lgan shath kalimalaridir. Ularning tashqi ko‘rinishi 
chiroyli, iboralari hayratli, ammo negizida ma’nosi yo‘q. 
 
Bunday so‘zlar so‘zlovchi tarafidan tushunmagan holatda aqlning qosirligi yoki eshitgan 
so‘zining ma’nosini tushunib yetishga ilmi noqisligi tufayli xayolidagi vasvasalardan kelib 
chiqqan bo‘lishi mumkin. Bu qism so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ulardan hech qanday 
naf yo‘q, ular faqat qalbni yaralaydi, aqllarni dahshatga solib, zehnlarni hayrat 
ko‘chasiga olib kiradi. Yoki unga xohlagan ma’nolarni berishga olib keladi. Natijada har 
kimning tushunchasi xohishiga ko‘ra bo‘lib qoladi. 
 
Nabiy (sollallohu alayhi vasallam): «Sizlardan birortangiz biror qavmga ular 
tushunmaydigan so‘z aytmasin, aks holda ular o‘rtasida fitna bo‘ladi», deganlar.
96
 Va 
yana: «Odamlarga ular biladigan narsalar bilan gapiringlar, ular tushunmaydigan narsani 
gapirmanglar. (Ular tushunmaydigan narsani gapirib) Alloh va Rasulini yolg‘onchi 
qilishlarini xohlaysizlarmi?» deganlar.
97
 
 
Ushbu hadis so‘zlayotgan so‘zini tushunadigan, ammo    tinglovchining ongiga yetkaza 
olmaydiganlarga tegishlidir. Endi so‘zlovchi nima deyotganini o‘ziyam tushunmasa, 
qanday bo‘ladi? Bas, tinglovchi tushunmasa, so‘zlovchi tushunadigan so‘z bo‘lsa ham, 
uni gapirish durust emas. Iso (a.s.): «Hikmatni uning ahli bo‘lmaganlar davrasiga 
tashlamanglar, hikmatga zulm qilib qo‘yasiz. Shuningdek, hikmatni hikmat ahlidan 
to‘smanglar, hikmat ahliga zulm qilib qo‘yasiz. Da’voni kasallangan joyga qo‘yadigan 
hoziq tabib kabi bo‘linglar», deganlar. Boshqa bir lafzda: «Kim hikmatni hikmat ahli 
bo‘lmaganlar oldiga qo‘ysa, johil bo‘libdi. Kim ahlini hikmatdan qaytarsa, zulm qilibdi. 
Hikmatning haqqi bor va uning ahli ham bor. Sen har bir haq egasining haqqini ber», 
deyilgan.  
 
96. Uqayliy, Ibn Sunniy Abu Nu’aymlar zaif isnod bilan rivoyat qilishgan. Muslim esa mavquf holda Ibn Mas’uddan rivoyat qilgan.  
97. Buxoriy mavquf holda Alidan (r.a.) rivoyat qilgan.
 
 
Tommot kalimalarga kelsak, shath haqida so‘zlaganimiz unga ham oiddir. Ammo 
tommotning yana bir o‘ziga xos jihati borki, u shar’iy lafzlarning zohiriy tushunchasini 
foyda kelmaydigan botiniy ishlarga o‘girishdir. Botiniylarning ta’villardagi odatlari kabi 
bu ish ham harom va uning zarari kattadir. Chunki lafzlar shariat sohibi tarafidan bo‘lgan 
naqlga tayanmagan holda zohiriy muqtazosidan boshqa ma’noga hech bir zaruratsiz 
o‘girilsa, ushbu o‘girish lafzlarga bo‘lgan ishonchning botilligini taqozo etadi va u sababli 
Alloh va Rasulining kalomi manfaati yo‘qoladi. Chunki u tarafdan zehnga kelgan narsaga 
ishonilmaydi, botinning esa, unga bog‘liq yeri yo‘q. Balki u haqdagi tushunchalar 
qarama-qarshi bo‘ladi va uni turli vajhlarga yo‘yish mumkin. Bu ham zarari yoyilgan 
bid’atlardandir. Uning sohiblari qilgan ta’villari orqali insonlarni hayratga solishni qasd 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy