Microsoft Word Хурсанбоев С. Ёш боксчиларни машғулот ва мусобақа фаолиятида жароҳатлар олиш сабабларини аниқлаш docx

2.1. Yosh bokschilarning jarohat olish sabablari bo‘yicha

murabbiylpr va sportchilar fikrini o‘rganish

Bitiruv malakaviy ishida qo‘yilgan masalalarni o‘rganish maqsadida boks bo‘yicha etakchi murabbiylar va mutaxasislar ish tajribasi, adabiyotlar tahlilni umumlashtirildi hamda malakali murabbiy va bokschilarning anketa savollari natijasi bokschilarning jarohat olish sabablari aniqlandi.
YOsh bokschilar orasida ham jarohat olish keng tarqalganligi aniqlandi. Buning asosi sabablaridan biri yosh bokschilarni saralash va mashg‘ulotlarni tashkil qilish ishlaridagi nuqsonlar, jarohatlar asoratini to‘la bartarf qilmasdan, o‘quv-mashg‘ulotlariga qatnashish va o‘quvmashg‘udotlarini o‘zlashtirishda qo‘llaniladigan zamonaviy uslublar xususiyatlari asosiy sabablaridir. Bu uslub hozirgi zamon boksni rivojlanishida mashg‘ulot yuklamasining ko‘lami va jadalligini oshirib borish, erta ixtisoslashish, katta jismoniy va emotsional yuklamalar qo‘llanilishi bilan ta’riflanadi. Haddan ortiq jismoniy yuklama muntazam qaytarilib turishi o‘sib kelayotgan yosh bokschilarga jiddiy zarar etkazishi mumkin.
Ba’zan tibbiy ko‘rigidan o‘tishda o‘quv-mashgulotlari va musobaqalaridan chetlantirilishini ko‘zda tutib, bokschilar organizmida ro‘y bergan kasallanish alomatlarini bila turib shifokordan yashirishga intilishadi. Buning natijasida dissimulyasiya, ya’ni
surunkali infeksion o‘choqlar ham bokschilar organizmining
kasallanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha infeksiya o‘choqlari og‘iz bo‘shlig‘ida joylashadi. SHu bilan birga infeksiya o‘choqlari quloq, burun va bronxlar joylashishi ham mumkin. Odatda, murabbiylar, bokschilar va ayrim hollarda shifokorlar ham bu kasalliklarga etarli e’tibor berishmaydi. Ammo keyingi yillar ma’lumotlariga ko‘ra bokschi organizmiga surunkali infeksiya o‘choqlarining salbiy ta’siroti qayd etilgan. Surunkali infeksiya o‘choqlarida mikroblar to‘planib, surunkali zaharlanish manbaiga aylanadi. Yiring va mikroblar ulardan qon tomirlar to‘ri orqali organizmga o‘tadi va bo‘g‘imlar, yurak va boshqa ichki organlarning kasallanishiga sabab bo‘lishi mumkin. SHuni aytish kerakki, yosh bokschilar organizmining kompensator rezerv mexanizmlari yuqori darajada rivojlanganligi tufayli tinch va o‘rta jismoniy yuklamalar bajargan holda bokschilar organizmining himoya kuchlari bu ta’sirotlarga to‘la bardosh bera oladi. Ammo katta jismoniy yuklamalar bajarilishida surunkali infeksiya o‘choqlarining salbiy ta’siri yaqqol ko‘rinishi mumkin. Bunda ayniqsa zo‘r berib ishlayotgan yurakning jismoniy zo‘riqish natijasida miokardning o‘tkir distrofiya kasalligiga chalinishi, ayrim hollarda esa yurakning to‘xtashi va o‘lim ro‘y berishi ham mumkin. Surunkali infeksiya o‘choqlari bokschilarda sport bilan shug‘ullanmaydigan kishilarga nisbatan ko‘proq uchrashi aniqlangan. Ko‘pchilik mualliflar ma’lumotlariga ko‘ra sportchilarda bunday kasallanishi 5-48 foyizni, sport bilan shug‘ullanmaydigan kishilarda esa 45 foyizni tashkil qilganligi qayd qilganlar.
Bunday jarohatlarni oldini olish va jarohat alomatlarini tezda bartaraf etishni samarali usullarini izlab topish zarurdir.
Malakali bokschilarning jarohat olishi yil daomida deyarli o‘zgarmaydi. Malakali bokschilar orasida musobaqalar davrida 3,5%, o‘quv mashg‘ulotlarda 2,8%, yosh bokschilarda esa musobaqalarda 4,2%, o‘quv mashg‘ulotlard 3,7% jarohatlar olishlari aniqlandi.
YOsh bokschilarni jarohat olish sabablarini aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra bokschilar yuz va qo‘lni zarba beruvchi qisimlariga ko‘roq jarohat olishlari aniqlangan.

YUz qismini jaroxatlari
Jaroxatlar	% (n=50)
Qosh va qovoq yorilishi. Burin sinishi Jami:	38 7 45
Bosh barmoq jaroxatlari
Jaroxatlar	% (n=50)
Bosh barmog‘ning II va III bog‘imlardan chiqishi Bosh barmog‘ning II, III va IV bog‘imlardan chiqishi va sinishi. Jami:	29 6 35
Ko‘rsatkich barmoq va tirsakning jaroxatlari
Jaroxatlar	% (n=50)
Ko‘rsatkich bormog‘ni II va III bog‘imlardan chiqishi Tirsakning chiqishi va lateyishi Ko‘satkich barmog‘ni sinishi Jami:	12 8 20

Olingan natijalar tahlilidan ko‘ra yoish bokschilarni yuqorida aniqlangan jarohatlari asosan yosh bokschilarni o‘quv mashg‘ulotlarda texnik va taktik harakatlarni noto‘g‘ri o‘rgatish yoki texnik harakatlarni bajarilish texnikasiga kam e’tibor berilgani uchun jarohatlar sonini oshishi kuzatildi.
Bokschilarning malakalariga ko‘ra bokschilarning jarohat oligllari sabablari ikkita katta guruhga bo‘linadi.
Birinchi guruhga asosan jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga bog‘liq bo‘lmagan sabablar (tashqi muhit omillarining ta’siri va boshqalar), ikkinchi guruhga esa, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga bevosita aloqador bo‘lgan sabablar kiradi. Ikkinchi guruhga kiritilgan bokschilarning jarohatlanish sabablari asosiy guruh deb hisoblanadi. Ma’lumki, bokschilarning jarohatlanishlari asosan boks o‘quv-mashg‘ulotlarini va musobaqalarda noto‘g‘ri uyushtirilish natijasida kelib chiqadi. SHu bilan birga o‘quv-mashg‘ulotlari to‘g‘ri uyushtirilganda ham ayrim sabablar natijasida bokschilar jarohatlar olishi mumkin. Bunday hollarda jarohat olishlarining asosiy sababi murabbiy va shifokorlarning bokschilarga nisbatan noto‘g‘ri xatti-harakatlari bo‘lishi.
Murabbiylarning noto‘g‘ri xatti-harakatlari quyidagi-lardan iborat: bokschilarning sog‘lig‘ini hisobga olmasdan, yuqori sport natijalariga erishishni maqsad qilib olish; shifokor ko‘rigidan o‘tmagan bokschilarni va ayniqsa jarohatlardan keyin shifokor taqiqlashiga qaramay o‘quvmashg‘ulotlarga qatnashishga ruxsat etish, bokschilarning kasal bo‘la turib o‘quv-mashg‘ulot va musobaqalarga qatnashishiga ruxsat etish.
SHifokorning noto‘g‘ri xatti-harakati salomatlik holatida o‘zgarishlari bo‘lgan sportchilarni sport mashg‘ulotlariga qatnashigaiga ruxsat etishdir.
Ayrim holatlarda bu o‘zgarishlarni shifokor aniq bila turib va ularga etarli ahamiyat bermasdan bokschilarni o‘quv-mashg‘ulotlariga qatnashishiga ruxsat berishi mumkin. Hozirgi zamon boksni
rivojlanishida o‘quv-mashg‘ulot yuklamasining ko‘lami va jadalligi oshib borishi tufayli faqat o‘ta sog‘lom bokschilar o‘quv-mashg‘ulotlarida qatnashishlari lozim.
O‘quv-mashg‘ulot noto‘g‘ri tashkil qilinganda kasallikni yuzaga keltiruvchi sabablarning soni ko‘p bo‘ladi. Murabbiy va sportchilarning noto‘g‘ri xatti-harakat qilmasliklari, ayniqsa muhim. Bular shifokor tavsiyalariga, belgilangan trenirovka, dam olish va ovqatlanish rejimiga rioya qilish demakdir. Sportchilarning salomatligining yomonlashuviga va sport ko‘rsatkichlarining pasayishiga, organizm yomon ta’sir qiladigan har xil nohush asoratlarga olib keladi.
Musobaqalarda vaqtida bokschi katta ishlar bilan ya’ni texnik-taktik axborotlar bilan, ruhiy xolatlari bilan to‘qnashishiga to‘g‘ri keladi.
Bu axborotlar har bir musobaqa va jang holatlarida bokschi oldida turgan vazifalarga mos kelishi kerak. Axborotni qabul qilish va qayta ishlash xarakterlovchi holatlar musobaqalarda kelishmovchiliklarni og‘irlashtiradi.
Boks bellashuvlarini kuzatganda, biz faqat uning tashqi tomonini, ya’ni qatnashchilarning bir-biri qarshi bo‘lgan maqsadlarini, xarakatni turli xarakterini, o‘zaro munosabatning natijasini, aniqrog‘i, bokschilarning birbiriga qarshi bellashuvni ko‘ramiz.
SHuningdek, bellashuvni vaziyati, musobaqalshayotgan tomoning morfokonstitutsional xususiyatlari, jismoniy tayyorganlik darajasi, ruxiy xolati, tajribasi, texnik-taktik tomondan ta’minlangani, raqib usuli kabi real holatlarni hisobga olish kerak. Har-bir sanab o‘tilgan omillar sportchi faoliyati uchun zarur va uning kelajakdagi taqdirini hal qiladi.
Tabiatning tabiiy kuchi jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida bokschilar atrof-muhit bilan bir-biriga munosabatda bo‘ladi, unga ta’sir
ko‘rsatadi va unga moslashadi. Ana shunda muhit va organizmning mushtarakligi namoyon bo‘ladi. Muntazam quyoshning nur sochishi o‘zgaruvchanligi, suv va havoning harorati, yog‘ingarchilik va havoning ionizatsiyasi va harakati atmosfera bosimi organizmda fiziologik va ruhiy reaksiyalarga keltiradigan muhim bioximik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi: murabbiy o‘quv-mashqlar samaradorligiga va bokschining tayyorgarligini, salomatligining o‘zgarishini qo‘zg‘atadi. Bularning hammasi jismoniy mashqlar texnikasi va taktikasiga ta’sir qiladi va jarohatlanish xavfsizligini oshiradi. Binobarin, yosh bokschiga ular jismoniy mashqlar bajaryotgan vaqtda tashqi omillar ta’sir qilishini maxsus uyushtirish va hisobga olish zarur.
O‘quv-mashg‘ulot jarayonida tabiatning tabiiy kuchidan foydalanish ikki yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

1. 
   Tabaitning tabiiy kuchi bir-biridan ajralmaydigan omil sifatida murabbiy o‘quv-mashqlar uchun ularning harakatini hatosiz hisobga olish vaqtida qulay sharoitlar yaratadi. Ular yosh bokschi organizmiga
   

harakatlar samarali ta’sir o‘tkazishini kuchaytiradi va to‘ldiradi.

2. 
   Tabiatning tabiiy kuchi chiniqish va sog‘aytirish vositasining nisbatan mustaqilligi sifatida quyosh, havo, suv vannasi ko‘rinishida. Bu protseduralar optimal ta’sir o‘tkazish vaqtida bokschilar faoliyati tarkibiga kiritilgan. Qayta tiklash samarasini oshiradi va faol dam olish shakli bo‘ladi.
   

Tabiatning tabiiy kuchidan foydalanishga asosiy talablardan biri ularni jismoniy mashqlar bilan muntazam majmuali qo‘llashni birga qo‘shib olib borishdan iboratdir.
Oqilona echimini aniqlash vaqtida yosh bokschilarning fazilati, pedaogogik vazifalar harakteri hisobga olinishi kerak. Bu birinchidan chiniqish samarasini o‘tkazishni realizatsiya qilish, ya’ni bokschilarning faoliyatida mashg‘ulot yuklamalari jarayonida egallaganligi namoyon bo‘ladi, ikkinchidan, ko‘prok yuqori yuklamalarni qo‘llash uchun imkoniyat yaratish va oshiradi.
Bokschilarni jarohat olishini sabablari quyidagilarni tashkil etishi mumkin, ya’ni o‘quv-mashg‘ulotlarida mashq yuklamalarini bajarishdagi xatolar sababida. Ular orasida eng o‘ziga xosligi quyidagilar bo‘ladi:

1. 
   O‘quv-mashg‘ulotlardagi mashg‘ulot yuklamalarini noto‘g‘ri
   

tushunishi;

2. 
   Masalalarni echish loyixasining mukammallashmagan-ligi, shu jumladan, muskul sezgisi bilan nomuvofiqligi;
   
3. 
   Umumiy jismoniy tayyorgarlikning etarlicha bo‘lmasligi;
   
4. 
   O‘zining kuchlarida ishonchsizlik, jasoratning yo‘qligi;
   
5. 
   Ilgari o‘rganilgan harakatlarga salbiy ta’siri;
   
6. 
   Pedagogik talablarga, sport invetarlari va uskunalarining, mashg‘ulotlar joylari nomuvofiqligi;
   

O‘quv-mashg‘ulotlarda xatolar vujudga kelishi sabablarini bilish ular paydo bo‘lishini ogohlantiruvchi tadbirlarni nazarda tutish, xatolarni ogohlantirish, to‘la darajada o‘quv-mashg‘ulotlarning barcha talablari va tamoyillariga rioya qilish kerak. O‘quv-mashg‘ulotdagi xatolarni paydo bo‘lishi sabablarini bila turib, ularni tuzatishning eng samarali yo‘llarini aniqlash bokschilarning jarohat olishlarini oldini olish mumkin.
Xatolar iloji boricha tezroq va sinchiqlab bajarilishi kerak, binobarin, o‘rgatishni susaytirmasligi va jarohatlanishning potensial imkoniyati bo‘lmasligi uchun. Asosiysi - xatolar sababini aniqlashdir.