Microsoft Word Foydali qazilma end doc

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 
 
1. Niobiy va tantal qayerda ishlatiladi? 
2. Niobiy va tantal geokimyosi va mineralogiyasi. 
3. Bu elementlarni ajratib olish. 
 
26-§. Yengil metallar 
 
Yengil metallar guruhiga ishqoriy xossaga ega bo‘lgan quyidagi 
elementlar: berilliy, litiy, rubidiy, va seziy kiradi. Ularning solishtirma 
og‘irligi juda kichik (0,5–1,8) bo‘lganligi uchun «yengil elementlar» 
deb ataladi.  
BERILLIY. Klarki 38·10
–4
 %. Ko‘proq nordon, o‘rta va ishqoriy 
magmatik tog‘ jinslarida uchraydi. Berilliy 50 ga yaqin mineral hosil 
qiladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganlari: berill (10–12 % BeO), 
fenakit (40–44%), bertrandit (40 %), xrizoberill (20 %). Berill qim-
matbaho tosh hisoblanadi. Uning yashil rangli xili «zumrad», moviy 
ranglisi «akvamarin», osmon ranglisi «sapfir», qizil-yashil ranglisi 
«aleksandrit» deb ataladi. Berilliy atom texnikasida, samolyot-raketa-
sozlikda, uchqun chiqarmaydigan qotishma olishda va yuqori quvvatli 
raketa yoqilg‘isi olishda ishlatiladi. 

---

 
81
O‘zbekistonda 150 ga yaqin berill ma’danli ochilmalar mavjud 
bo‘lib, ularda berilliy asosiy, qisman yo‘ldosh element sifatida uch-
raydi. Konlarning asosiy genetik turlari pegmetit (Lolabuloq ma’danli 
maydoni), gidrotermal (Sargardon, Ixnach, Chavata, Ustarasoy), skarn 
(Baqirok, Ko‘ksuv) hisoblanadi. 
LITIY. Klarki 2,9 · 10
3
 %. Ko‘proq nordon magmatik va gilli 
cho‘kindi jinslarda uchraydi. Litiy 30 ga yaqin mineral tarkibiga 
kiradi. Ulardan sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganlari – spodumen va 
lepidolit hisoblanadi. Litiy olish uchun asosiy xomashyo sho‘r ko‘llar 
suvi, dengiz suvi, yerosti mineral suvlari, pegmatitlar va gilli jins-
lardir. Litiy tabiatda eng yengil element hisoblanadi. Undan kamyob 
va rangli metallar bilan kotishmalar olinib, xalq xo‘jaligining 150 dan 
ortiq sohasida, jumladan atom energiyasi, elektrotexnika, kimyo, 
metallurgiya, sopol hamda plastmassalar olishda ishlatiladi. 
Yengil metallarning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005-yil 
ma’lumoti bo‘yicha: 
1) berilliy – 80 ming t, shuning 65 % AQSHda to‘plangan. Bir 
yilda dunyo bo‘yicha 114 t., shu jumladan AQSH 90 t berilliy olinadi; 
2) litiy – 4,1 mln t, shundan 3 mln t (73,2 %) Chiliga to‘g‘ri 
keladi. Bir yilda dunyo bo‘yicha 24 ming t litiy olinadi. Shundan 8 
ming t Chilida qazib olinadi. 
O‘zbekistonda litiyning sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan vulka-
nogen – cho‘kindi Shovozsoy (Toshkent viloyati) koni mavjud. Peg-
matit konlaridan Lolabuloq, Ketmonchi kabilarda berilliy, tantal, nio-
biy va boshqa kamyob metallar bilan uchraydi. Litiyning yuqori miq-
dori (100 mg/l) Buxoro–Xiva va Farg‘ona neft konlari mineralli suv-
lari tarkibida aniqlangan. 
RUBIDIY va SEZIY asosan fotoelementlarda, elektron hisob-
lash mashinalarida ishlatiladi. Rubidiy bulardan tashqari elektronlarni 
nurlantiruvchi sifatida ham qo‘llaniladi. Rubidiy va seziy asosan ka-
liyli tuzlardan ajratib olinadi.