Microsoft Word Foydali qazilma end doc

35 §. Yonuvchi slanetslar 
 
«Yonuvchi slanetslar» deb gili yoki mergeli bitumlashgan, 
yengil o‘t oluvchi va tutab yonuvchi jinslarga aytiladi. Ular yonganda 
ko‘p (40–70%) kul hosil bo‘ladi. Yonuvchi slanetslar tabiatda qatlam 
shaklida boshqa cho‘kindi jinslar bilan qatlamlanib yotadi. Tarkibi-
dagi organik uglerod modda organik erituvchilarda erimaydi; faqat 
360 °С haroratda qizdirilganda eriydi. 
Sanoat ahamiyati va paydo bo‘lishi bo‘yicha yonuvchi slanetslar 

---

 
111
ikki turga bo‘linadi: laguna – dengiz va ko‘l – chuchuk suv genezisli 
slanetslar. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgani – laguna va dengizda pay-
do bo‘lgan yonuvchi slanetslar konlaridir. Ular juda katta maydonlarni 
(100–100000 km
2
) egallab yotadi. Bu turdagi yonuvchi slanetslar 
asosan dengizda yashovchi sodda mikroorganizmlar va turli suv 
o‘tlaridan paydo bo‘ladi. 
Yonuvchi slanetslarning yonish issiqligi 2000–3000 kkal/kg, 
ba’zan 4500 kkal/ kg ni tashkil etadi. Ular yonganda katta miqdorda 
kul hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan kul sement, qurilish g‘ishti, sun’iy 
toshlar va boshqa qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun ishlati-
ladi. Yonuvchi slanetslar elektr quvvati olish uchun yoqilg‘i, kimyo 
sanoati uchun xomashyo va qurilish materiallari uchun qimmatbaho 
foydali qazilma hisoblanadi. 
Tarkibini uglerod (50–80 %), vodorod (8–10 %), azot (5 %), 
oltingugurt (12–28 %) tashkil qiladi. Quruq haydalganda birlamchi 
qatron miqdori 30% gacha yetadi. 
Qatronni quruq haydab, undan aviatsiya benzini, moylovchi 
yog‘lar, qattiq parafin, turli moylar, ixtiol tiokriolin va gaz olinadi. 
Gazdan oltingugurt olinadi. 
Yonuvchi slanetslarning dunyo bo‘yicha zaxiralari asosan 
AQSH (250 mlrd t), Rossiya (80 mlrd t), Angliya (15 mlrd t), Shve-
tsiya (10 mlrd t), Boltiqbo‘yi davlatlarida (30 mlrd t) va Qozog‘is-
tonda to‘plangan.