Microsoft Word экология мар матн лотин rtf

1 – jadval 
Yer kurrasida tabiatni o‘zgarishi 
Ko‘rsatkich 
Asoslanishi 
O‘rmon qoplami 
Nam tropik o‘rmonlarning maydoni yiliga 2 ml.ga 
kamaymoqda; rivojlangan industrial mamlakatlarda 
o‘rmonlar 31 mln. maydonda zararlangan. 
Haydaladigan 
yerlarning hosil qatlami 
Har yili 26 mlrd. t. yo‘qoldi. 
Cho‘llar 
Yerlardan noto‘g‘ri foydalanish natijasida har yili 
taxminan 6 mln.ga cho‘l paydo bo‘lmoqda. 
Ko‘llar 
Industrial shimolning minglab ko‘llari biologik ma’noda 
halok bo‘ldi; yana bir necha mingi halok bo‘lmoqda. 
Toza chuchuk suv 
Afrika, Xitoy, Hindiston va Shimoliy Amerikaning 
ko‘pgina rayonlarida grunt suvlarini ko‘plab iste’mol 
qilinishi tufayli ularning sathining tushib borishi 
kuzatilmoqda. 
Turlarning xilma-xilligi Hozirgi hisob-kitoblarga qaraganda har yili bir necha 
ming o‘simlik va hayvonat turlari qirilib ketmoqda, 
yaqin 20 yil mobaynida barcha turlarning beshdan bir 
qismi yo‘qolishi mumkin. 
Yer 
osti 
suvlarining 
sifati 
AQSHning 23 shtatida taxminan 50 turdagi pestitsidlar 
yer osti suvlarini ifloslamoqda; qariyb 2500 xili zaharli 
chiqindilar 
to‘plangan 
joylar 
tozalashga 
muhtoj 
umumjahon miqyosida yer osti suvlarining zaharli 
ashyolar bilan ifloslanish darajasi hozirgacha noma’lum 
Iqlim 
Taxminlarga ko‘ra, 2050 yilga kelib atmosfera 
havosining o‘rtacha harorati Selsiy bo‘yicha 1,5-
4,5
0
gacha ortadi. 
Dengiz sathi 
2100 yilga kelib okean yuzasi 1,4-2,2 m gacha 
ko‘tarilishi kutilmoqda 
Atmosferaning 
ozon 
qatlami 
Antarktika tepasida ozon qatlamidagi “tuynuk”ning 
o‘sishi uni asta-sekin seyraklashib borishidan darak 
beradi. 
Ko‘pincha fan-texnika taraqqiyoti tabiat va jamiyat orasidagi 
o‘zaro ta’sirining murakkablashuviga va tabiiy muhitning sifat jihatdan 
yomonlashuviga, ya’ni ekologik muammolarning vujudga kelishiga 
sabab bo‘ladigan omillardan biri deb hisoblanadi.

---

19 
Ekologik vaziyatni ob’ektiv va har tomonlama tahlili shuni 
ko‘rsatadiki, ekologik xavf-xatarlarning vujudga kelishi nafaqat fan-
texnika 
taraqqiyotiga, 
balki 
jamiyatning 
tabiat 
bilan 
o‘zaro 
munosabatlarini boshqarish mexanizmining yo‘qligiga bog‘liq. Tabiiyki, 
bunday hol tabiiy resurslardan nooqilona foydalanishga, tabiiy 
muhitning nomaqbul o‘zgarishlariga olib keladi. Ekologik vaziyatning 
yomonlashuvi hamda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning 
keskinlashuvi, shuningdek, tabiatning ichki tuzilish va rivojlanishining 
qonuniyatlariga amaliyotga yetarlicha e’tibor berilmaganligi bilan ham 
bog‘liq. Ichki boshqaruv mexanizmiga ega bo‘lgan tabiiy muhit o‘zida 
sodir bo‘ladigan jarayonlarni muayyan muvozanatda saqlab turish 
imkoniyatlariga ega. Ammo har qanday tizim kabi tabiiy muhit ham 
muayyan chegaralarga ega. Shu sababli tabiiy muhitning o‘zgarish 
dinamikasi ma’lum sig‘im orqali, ya’ni o‘z-o‘zini tiklash resurslarining 
mavjudligi bilan ifodalanadi. Agar inson faoliyatining ta’sir ko‘lami 
tabiiy muhitning o‘z-o‘zini tiklash imkoniyatlaridan ortiqcha bo‘lsa, 
(ko‘pgina hollarda shunday bo‘lmoqda ham) tabiiy muhitning nomaqbul 
o‘zgarishlari ro‘y beradi va bu o‘zgarishlarni qanday yo‘nalishda sodir 
bo‘lishini oldindan belgilash va boshqarish imkoniyatlari qiyinlashadi. 
Tabiiy muhitning ekologik jihatdan nomaqbul o‘zgarishlarining 
ilmiy texnikaviy omillarni ko‘pgina hollarda jamiyatning tabiatga 
nisbatan munosabatlariga bog‘liq. Chunki jamiyat tabiat bilan o‘zaro 
ta’sir jarayonida tabiatdan oqilona foydalanishni rivojlantirish va 
boshqarish strategiyasini optimallashtirish vazifalarining hal etish uchun 
yetarlicha tayyor bo‘lmaydi. Binobarin, taraqqiyotning hozirgi bosqichi 
fan-texnika taraqqiyoti shartlarida jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro 
munosabatlar muammolarining dolzarbligi o‘zaro ta’sir jarayonini 
optimallashtirishning yo‘llarini “jamiyat-tabiat” tizimini doirasida 
izlashni taqozo etadi. Tabiiy muhitga inson faoliyati ta’sirining 
kuchayishi va tabiiy muhit sifatining turli mintaqalarida yomonlashuvi 
yo‘l qo‘yilgan ko‘pgina xatoliklarning sabablarini ochish va jamiyat 
xo‘jalik faoliyatini boshqarish mexanizmini teran tadqiq qilish 
zaruriyatini vujudga keltiradi. 
Jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sir va bu ta’sir tufayli tabiiy 
muhitda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning dolzarb umumzaminiy 
mummolari Markaziy Osiyo mamlakatlarida xususan, O‘zbekistonda 
ham vujudga kelishiga ko‘ra, o‘ziga xos mintaqaviy belgilarga va 
sharoitlarga ega. 

---

20 
Markaziy Osiyo mintaqasi – ekologik falokatning g‘oyat xavfli 
hududlaridan biridir. «Vaziyatning murakkabligi shundaki,- deb 
ta‘kidlaydi I.Karimov o‘zining « 
Ўзбекистон
XXI 
аср
бўсағасида
…» 
kitobida, - u bir necha o‘n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor 
etish natijasidagina emas, balki bu mintaqada inson hayot faoliyatining 
deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolagnligi natijasida kelib 
chiqqandir» (116-sahifa). Darhaqiqat, Markaziy Osiyo mintaqasida 
ko‘plab odamlar bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun 
fojeaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo‘q bo‘lib ketishi 
yoqasiga keltirib qo‘ydi. Bu jarayonlar O‘zbekistonda juda murakkab va 
xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Shu sababli hukumat va davlat 
mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan 
oqilona foydalanish masalalariga juda katta e’tibor bermoqda. 
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab atrof muhitni muhofaza 
qilishga qaratilgan qonun hujjatlari qabul qilindi.
Hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish va atrof-muhitni 
muhofaza qilish sohasidagi barcha chora-tadbirlar atrof-muhitni 
muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha 
barcha 2005 yilgacha mo‘ljallangan Davlat dasturi asosida tashkil 
etilgan. Tabiatni muhofaza qilish borasidagi tadbirlar boshqa davlatlar 
va xalqaro tashkilotlar bilan keng va har tomonlama hamkorlik qilish 
ishi bilan qo‘shib olib borilayotir. 
Jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sir jarayoni va uning 
oqibatlarini 
bashoratlarini 
ishlab 
chiqish 
muhim 
ilmiy-amaliy 
ahamiyatga ega va bunday bashortlash ekologik bashoratlash deb 
ataladi. 
Ekologik bashoratlash ekotizimlarni tabiiy jarayonlar hamda inson 
faoliyatining ta’siri ostida rivojlanish sharoitlarini oldindan aytish bo‘lib, 
bashoratlantirilayotgan hodisalarning miqyosiga ko‘ra ekologik 
bashortlashda chiziqli ekstropolyatsiya (lotincha ekstra – haddan 
tashqari, haddan ziyod, polire – silliq qilish, bezaklash, pardozlash) 
modeli ekspropolyatsiya, intuitiv (ekspertli) oldindan aytish, sabab 
oqibat zanjirini tahlil qilish va boshqa metodlarni tabiiy-tarixiy, sotsial-
iqtisodiy va texnologik bashoratlarining birikmasi ekologik taraqqiyot 
bashorati deb nom olgan.
Ekologik bashoratlashda muhitni ta’sirining bashorati, tabiatdan 
foydalanish 
bashorati, 
muhit 
o‘zgarishining 
bashorati, 
tabiiy 
resurslardan foydalanish bashorati va boshqa bashoratlar mavjud.

---

21 
Muhit o‘zgarishining bashorati tabiiy muhitda unga insonning 
bevosita ta’siri va bu ta’sirning uzoq kelajakda bilvosita oqibatlari bilan 
bog‘liq bo‘lgan murakkab zanjirli reaksiyalar tufayli vujudga keladigan 
barqaror o‘zgarishlarni oldindan aytib berishni o‘z ichiga oladi. Muhitga 
ta’sirni bashorat qilishda esa loyihalashtirilgan, qurilayotgan yoki yaqin 
vaqtda qurilgan ishlab chiqarish korxonasi, inshoat yoki ularning 
majmuasining muhitga ta’siri natijasida tabiiy muhitda ro‘y berishi 
kutilayotgan o‘zgarishlar oldindan aytib beriladi.