Microsoft Word экология лотин doc

 
2-§. Hayvonot dunyosidan foydalanish, muhofaza qilish, muhofaza 
etiladigan tabiiy hududlarning davlat tomonidan boshqarilishi va 
nazorat etish tartibi hamda yuridik javobgarlik masalalari 
 
Albatta,  hayvonot  dunyosini  ekologik  muhofaza  qilish  va  undan 
foydalanish  to‘g‘risidagi  qonunlarni  buzganlik  uchun  intizomiy, 
ma’muriy,  fuqarolik  va  jinoiy  javobgarliklar  mavjud.  Shuningdek, 
hayvonot dunyosini muhofaza qilishning huquqiy chora-tadbirlari 1997-
yil 26-dekabrda qabul qilingan «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va 
undan  foydalanish  to‘g‘risida»gi  qonunning  39-moddasida  ham  bayon 
etilgan. 

---

 
183
Intizomiy-huquqiy  javobgarlik  –  bu  hayvonot  dunyosining  ekologik 
ahamiyatini  hisobga  olib,  undan  turli  maqsadlarda  foydalanish  yoki 
muhofaza qilish qoidalari buzilgan hollarda qo‘llaniladigan jazo. Huquqiy-
intizomiy  javobgarlik  aynan  hayvonot  dunyosi  muhofaza  qilinayotgan, 
qo‘riqlanayotgan,  ko‘paytirilayotgan,  saqlanayotgan  qo‘riqxona  xodimla-
riga nisbatan qo‘llaniladi. 
Intizomiy-huquqiy  javobgarlik  bevosita  mehnat  intizomi  buzilishi 
oqibatida  vujudga  kelib,  aynan  shu  xodim  ishlayotgan  korxona, 
muassasa, tashkilot rahbari tomonidan qo‘llaniladi. 
Intizomiy 
javobgarlik 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
«Mehnat 
Kodeksi»ning  181-moddasi  talabi  asosida  sodir  etilgan  huquqbuzarlik 
uchun qo‘llanilishi lozim. 
Fuqarolik-huquqiy  javobgarlik  –  hayvonot  dunyosini  huquqiy- 
ekologik muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega.  U yetkazilgan zararni 
qoplash yoki to‘lash yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Shuning uchun  ham  O‘zbekiston Respublikasining  «Hayvonot  dun-
yosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  to‘g‘risida»gi  qonunining 
40-moddasida shunday deyiladi: Qonunga xilof ravishda tutilgan hayvo-
not dunyosi obyektlari, ulardan olingan mahsulot, qonunga xilof ravishda 
tutish quroli va vositalari, shu jumladan transport vositalari qonun hujjat-
larida belgilangan tartibda olib qo‘yilishi yoki musodara qilinishi lozim.  
Qonunga  xilof  ravishda  tutilgan  hayvonlarni  va  ulardan  olingan 
mahsulotni aybdor shaxslardan olib qo‘yish imkoni bo‘lmagan taqdirda, 
ularning qiymati qonun hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorlar va tartib-
da undiriladi. 
Hayvonot dunyosidan foydalanish va uni muhofaza qilishning huqu-
qiy chora-tadbiri sifatida ma’muriy-huquqiy javobgarlik ham belgilanadi.  
Mazkur  javobgarlik  turi  ma’muriy-ekologik  huquqbuzarlikni  sodir 
etgan subyektlarga nisbatan qo‘llaniladi. 
Ushbu  javobgarlik  turi  O‘zbekiston  Respublikasining  «Ma’muriy 
javobgarlik  to‘g‘risida»gi  kodeksida  aniq  ko‘rsatilgan.  Ushbu  Kodeksi-
ning 90-moddasiga muvofiq, ov qilish, baliq tutish yoki baliq zaxiralarini 
muhofaza  etish  qoidalarini,  shuningdek  hayvonot  dunyosidan  foyda-
lanishning boshqa turlarini amalga oshirish qoidalarini buzish, – 
 fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  bir  baravaridan  ikki  baravari-
gacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  –  ikki  baravaridan  uch  baravarigacha 
miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. 
Tegishli  ruxsati  bo‘lmay  turib  yoki  taqiqlangan  joylarda  yoxud 
taqiqlangan  muddatlarda,  taqiqlangan  qurollar  yoki  usullar  bilan  ov 

---

 
184
qilish  yoki  baliq  tutish,  shuningdek  ov  qilish  yoki  baliq  tutishning 
boshqa qoidalarni muntazam ravishda buzish, – 
shu  huquqbuzarliklarni  sodir  etish  quroli  va  ashyolarini  musodara 
qilib  yoki  musodara  qilmay,  fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  ikki 
baravaridan  uch  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  –  uch 
baravaridan  besh  baravarigacha  miqdorda  jarima  solishga  yoxud  shu 
huquqbuzarliklarni sodir etish quroli va ashyolarini musodara qilib yoki 
musodara  qilmay,  uch  yilgacha  muddatga  ov  qilish  huquqidan  mahrum 
etishga sabab bo‘ladi. 
Mazkur  Kodeksning  92-moddasida  esa  boshqacha  sodir  etilgan 
ekologik  huquqbuzarlik  uchun  javobgarlik  holati  bayon  etilgan.  Unga 
ko‘ra,  hayvonlar  yashaydigan  muhitni  va  ularning  ko‘chish  yo‘llarini 
muhofaza qilish qoidalarini, zoologik va botanik kolleksiyalarni vujudga 
keltirish,  to‘ldirish,  saqlash,  ulardan  foydalanish  va  ularni hisobga  olish 
qoidalarini,  zoologik  va  botanik  kolleksiyalar  bilan  savdo  qilish 
qoidalarini,  shuningdek  hayvonot  va  o‘simlik  dunyosi  obyektlarini, 
zoologik  va  botanik  kolleksiyalarni  boshqa  joyga  jo‘natish  va  chet  elga 
olib  ketish  qoidalarini  buzish,  xuddi  shuningdek  hayvonlarni 
o‘zboshimchalik  bilan  boshqa  yerga  ko‘chirish,  iqlimlashtirish  yoki 
chatishtirish, –  
fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  bir 
baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  –  bir  baravaridan  uch 
baravarigacha miqdorda jarima solinishiga sabab bo‘ladi. 
Ma’muriy  javobgarlik  to‘g‘risida»gi  kodeksning  93-moddasiga 
muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan hayvonlar 
va  o‘simliklar  turlarini  saqlashga  zarar  keltiradi  deb  topilgan  hayvonlar 
yoki  o‘simliklarni  qonunga  xilof  ravishda  O‘zbekiston  Respublikasiga 
olib  kelish,  –  fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  ikki  baravaridan 
besh  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  –  uch  baravaridan  yetti 
baravarigacha miqdorda jarima solinishiga sabab bo‘ladi. 
E’tiborli tomoni shundaki, ushbu Kodeksda noyob  yoki yo‘q bo‘lib 
ketish  xavfi  ostida  turgan  hayvonlarni  yo‘q  qilib  yuborish,  o‘lja  qilish 
yoxud  shunday  hayvonlarning  soni  kamayib  ketishiga  yoki  yashash 
muhiti  buzilishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  harakatlar  uchun 
javobgarlik va jazo choralari ham ko‘rsatilgan. 
O‘zbekiston  Respublikasi  «Qizil  kitobi»ga  kiritilgan  hayvon  turlariga 
mansub  noyob  yoki  yo‘q  bo‘lib  ketish  xavfida  turgan  hayvonlarni  yo‘q 
qilib  yuborish,  o‘lja  qilish  yoxud  ularning  tuxum,  uvildiriq  qo‘yadigan 
inlarini,  boshpanalarini  yo‘q  qilish,  inlari,  uyalari  va  boshqa  yashirinish 

---

 
185
joylarini  buzish  yoxud  shunday  hayvonlarning  qirilib  ketishiga,  soni 
kamayib  ketishiga  yoki  yashash  muhiti  buzilishiga  sabab  bo‘ladigan 
boshqa  harakatlar  sodir  etish  yoxud  bunday  hayvonlarni  ovlash 
ruxsatnomasida  ko‘rsatilgan  shartlarni  buzgan  holda  o‘lja  qilish, – shu 
huquqbuzarliklarni  sodir  etish  quroli  bo‘lgan  ashyolarni  musodara  qilib 
yoki musodara qilmay, fuqarolarga eng kam oylik ish haqining ikkidan bir 
qismidan ikki baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa – ikki baravaridan 
besh baravarigacha miqdorda jarima solinishiga sabab bo‘ladi. 
Xuddi  shunday  huquqbuzarliklar  ma’muriy  jazo  chorasi  qo‘l-
lanilganidan  keyin  bir  yil  davomida  takror  sodir  etilgan  bo‘lsa,  shu 
huquqbuzarliklarni  sodir  etish  quroli  bo‘lgan  ashyolarni  musodara  qilib, 
fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  ikki  baravaridan  besh  barava-
rigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  –  uch  baravaridan  yetti  baravarigacha 
miqdorda jarima solinishiga sabab bo‘ladi. 
Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilishning  huquqiy  chora-tadbiri 
sifatida  sodir  etilgan  ekologik-huquqbuzarlik  (jinoyat)  uchun  jinoiy- 
huquqiy javobgarlik belgilanishidir. 
Albatta,  jinoiy-huquqiy  javobgarlik  boshqa  huquqiy  javobgarlik  tur-
lariga nisbatan ancha og‘ir shaklda, ya’ni hayvonot dunyosining o‘lishiga, 
qirilib ketishiga, kamayib qolishi yoki boshqa holatlarda sodir etilgan eko-
logik  huquqbuzarlik  uchun  qo‘llaniladi.  Sodir  etilgan  bunday  huquq-
buzarlik uchun O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrda qabul 
qilgan Jinoyat kodeksining 202-moddasida aniq javobgarlik va jazo chorasi 
belgilangan.  Unga  ko‘ra,  ovchilik,  baliqchilik  yoki  hayvonot  dunyosining 
boshqa  turlarini  ushlash  qoidalarini  buzish,  noyob  hayvonlarni  tutishning 
belgilangan  tartibi  yoki  shartlarini  yoxud  o‘simliklarning  dori-darmon, 
oziq-ovqat  va  manzarali  (dekorativ)  turlarini  yig‘ish  yoki  tayyorlash,  shu-
ningdek, maxsus qo‘riqlanadigan tabiiy hududlardagi hayvonot va o‘simlik 
olamidan  foydalanish  tartibini  buzish  ko‘p  miqdorda  zarar  yetkazilishiga 
sabab  bo‘lsa,  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravarigacha  bo‘lgan 
miqdorda  jarima  yoki  ikki  yilgacha  axloq  tuzatish  ishlari  yoxud  olti 
oygacha qamoq bilan jazolanadi. 
O‘sha qilmishlar: 
a)  hayvonlar,  parrandalar,  baliq,  hayvonot  va  o‘simlik  dunyosining 
«Qizil kitob»ga kiritilgan boshqa turlarini nobud qilish bilan; 
b) ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda; 
v)  bir  guruh  shaxslar  tomonidan  oldindan  til  biriktirib  sodir  etilgan 
bo‘lsa, – 

---

 
186
eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravaridan  yetmish  besh 
baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish 
ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 
O‘sha qilmishlar: 
a) xavfli retsidivist tomonidan; 
b) shaxsning o‘z xizmat mavqeidan foydalanib; 
v)  yer,  suv  yoki  havoda  ishlatiladigan  mexanizatsiyalashtirilgan 
vositalardan foydalanib; 
g)  portlash  qurilmalari,  zaharli  kimyoviy  moddalar  yoki  boshqa 
yalpi qirib yuboradigan yoki nobud qiladigan usullarni qo‘llagan holda; 
d) uyushgan guruh tomonidan; 
ye) juda ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda sodir etilgan bo‘lsa, – 
eng  kam  oylik  ish  haqining  yetmish  besh  baravaridan  yuz 
baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikdan 
mahrum qilish bilan jazolanadi. 
«Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish 
to‘g‘risida»gi  qonun  talablarini  buzganlik  uchun  javobgarlik  ushbu 
qonunning 39-moddasiga ko‘ra amalga oshiriladi. 
Shuningdek, «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi va 
«Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish 
to‘g‘risida»gi qonunlarida ko‘rsatilgan. 
Ushbu qonunning 49-moddasiga asosan, muhofaza etiladigan tabiiy 
hududlar  to‘g‘risidagi  qonun  xujjatlarini  buzganlikda  aybdor  shaxslar 
belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. 
–  tabiat-qo‘riqxona  fondi  hududlari  va  obyektlaridan  o‘z  o‘rnida 
foydalanmaslikda, alohida muhofaza etiladigan hududlarni barpo etish va 
ular ishini yo‘lga qo‘yish loyihalarining talablarini buzganlikda; 
– muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, ularning muhofaza etiladigan 
tegralari 
doirasida 
man 
etilgan 
xo‘jalik 
faoliyati 
bilan 
shug‘ullanganlikda; 
–  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  obyektlari  va  muhofaza 
etiladigan tegralarida oldindan ekologik ekspertiza o‘tkazmay turib yoki 
bunday  ekspertiza  xulosalarini  buzgan  holda  xo‘jalik  faoliyatini  yo‘lga 
qo‘yganliqda; 
–  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarda  falokatlarning  ekologik 
oqibatlari  va  boshqa  zararli  ta’sirlarning  oldini  olish  va  ularni  bartaraf 
etish choralarini ko‘rmaganlikda; 
–  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlar  barpo  etish  to‘g‘risidagi 
iltimosnomalarni qarab chiqish muddatlari va tartibini buzganlikda; 

---

 
187
–  muhofaza  etiladigan  hududlardan  foydalanish  talablarini 
buzganlikda; 
–  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlardan  foydalanishda  kimyoviy, 
fizik,  biologik  va  o‘zga  xil  ta’sirlar  yo‘l  qo‘yiladigan  me’yordan  oshib 
ketganlikda,  bunday  hududlarini  istifoda  etish  uchun  berilgan 
ruxsatnomalarning talablarini buzgalikda; 
– muhofaza etiladigan tabiiy obyektlarning tabiiy majmuilari hamda 
ularning  tarkibiga  kiritishni  mo‘ljallab  asrab  qo‘yilgan  joylarni 
buzganlikda, ularga shikast yetkazganlikda yoki ularni yo‘q qilganlikda; 
–  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  chegarasini  o‘zboshim-
chalik  bilan  o‘zgartirganlikda,  bunday  hududlarni  o‘zboshimlik  orqali 
boshqa  ehtiyojlar  uchun  ajratib  berganlikda  aybdor  bo‘lgan  shaxslar 
intizomiy, fuqarolik, ma’muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar. 
O‘zbekiston  Respublikasi  qonunlarida  muhofaza  etiladigan  tabiiy 
hududlar  to‘g‘risidagi qonunlarni  o‘zgacha  tarzda  buzganlik  uchun  ham 
javobgarlik belgilanishi mumkin. 
Korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar,  o‘zga  yuridik  va  jismoniy 
shaxslar  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  ish  tartibini  buzish 
orqali yetkazgan zararlarining o‘rnini qonunlarda belgilangan hajmda va 
tartibda qoplashga majburdilar. 
Umuman  olganda,  «Muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlar  to‘g‘-
risida»gi  qonun  va  talablarni  buzganlik  uchun  intizomiy,  mulkiy 
(fuqarolik) ma’muriy va jinoiy javobgarliklar qo‘llaniladi.