Microsoft Word экология лотин doc

Ekologiya sohasida fuqaroviy-huquqiy javobgarlikni qo‘llash uchun 
quyidagi shartlar bo‘lishi kerak: 
– yetkazilgan zararning mavjudligi; 
– aybning bo‘lishi; 
– harakat yoki harakatsizlik qonunga (huquqqa) xilofligi; 
–  zarar  oxirgi  zarurat  va  zaruriy  mudofaa  tufayli  yetkazilgan  bo‘lsa, 
ushbu holatni hisobga olib, sud tomonidan jazo chorasini belgilashdir. 
Fuqaroviy-huquqiy  javobgarlikning  o‘ziga  xos  tomoni  shundaki, 
subyektning ekologiya sohasida huquqbuzarliklarni sodir etganligi uchun 
                                                
1
  Yetkazilgan  zarar  uchun  fuqarolik  huquqiy  (mulkiy)  javobgarlik  fuqarolik 
kodeksida  aniq  ko‘rsatilgan:  Ўзбекистон  Республикаси  Фуқаролик  кодекси.  – 
Т., 2011. 

---

 
62
ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi uni yetkazilgan zararni o‘z 
vaqtida to‘lash yoki qoplash majburiyatidan ozod etmaydi
1
. 
Shuning  uchun  ham  ekologiya  huquqida  fuqaroviy-huquqiy  javob-
garlik  davlatning  ekologik  manfaatini,  ekologik  talablarni,  ekologik 
qonunlarni,  subyektlar  yoki  mulk  egalari  yetkazgan  ekologik  zararni 
qoplash hamda  mazkur  sohadagi barcha huquqiy  normalarni bajarishiga 
qaratilgandir. 
Ushbu talab, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunning 48-
49, 51-52-moddalarida batafsil yoritilgan. 
Ekologiya sohasida fuqaroviy-huquqiy javobgarlik quyidagi hollarda 
namoyon bo‘lishi mumkin: 
1) tabiat boyliklaridan foydalanish va tabiatni muhofaza qilish talab-
lari  va  qonunlarini  buzganlik  oqibatida  yetkazilgan  zararni  qoplash, 
to‘lash, qaytarish. 
Ushbu holatlar O‘zbekiston Respublikasi «Yer kodeksi» (86-88-m), 
«Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonun (25-m), «Yer 
osti  boyliklari  to‘g‘risida»gi  qonun  (47-50-m),  «Suv  va  suvdan  foy-
dalanish to‘g‘risida»gi qonun (117-118-m.)larida batafsil ko‘rsatilgan. 
2)  yer,  suv,  yer  osti  boyliklari,  o‘rmon,  hayvonot  va  o‘simliklar 
dunyosi davlat (umumxalq) mulki bo‘lib, ushbu obyektlar oldi-sotdi, hadya 
qilish, garovga qo‘yish, ayriboshlashga ruxsat etilmaydi. 
Qilinayotgan  barcha  harakatlar  O‘zbekiston  Respublikasi  qonun-
lariga  zid  kelishi  mumkin  emas  va  har  qanday  tuzilgan  bitimlar 
O‘zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik  Kodeksi  va  boshqa  qonun 
talablariga mos kelishi lozim (Fuqarolik kodeksi, 113-128-m.); 
3) tabiat 
boyliklaridan 
foydalanishda 
ekologiya 
tizimidagi 
subyektlar  qonuniy  huquqlarini  himoya  qilish  bilan  birgalikda,  ular 
(o‘zlari) tomonidan yetkazilgan zararni ham qoplashlari, to‘lashlari shart. 
Bunda  Fuqarolik  kodeksining  324–339  moddalari  talabidan  kelib 
chiqiladi. 
Masalan,  korxona,  muassasa,  tashkilot  chiqargan  zararli  chiqitlari 
bilan  atmosfera  havosini  ifloslantirishi,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot 
sifatini buzishi mumkin. 
Bundan  tashqari,  O‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksida 
majburiyatlarni bajarmaslik va buzish uchun ham javobgarlik ko‘rsatilgan. 
                                                
1
 Qarang: Холмўминов Ж.Т. Экологик қонун талабларини бузганлик учун 
фуқаровий-ҳуқуқий жавобгарлик муаммолари // Хўжалик  ва  ҳуқуқ. – 2001.  – 
№2. – Б. 17-20. 

---

 
63
Ushbu  qonunning  333-moddasiga  asosan,  qarzdor  aybi  bo‘lgan 
taqdirda majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi 
uchun,  agar  qonun  hujjatlarida  yoki  shartnomada  boshqacha  tartib 
belgilanmagan bo‘lsa, javob beradi. Qarzdor majburiyatni lozim darajada 
bajarish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan hamma choralarni ko‘rmaganligini 
(jumladan  ekologiya  sohasida  ham)  isbotlasa,  u  aybsiz  deb  topiladi. 
Aybning yo‘qligi majburiyatni buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi. 
Fayriqonuniy  harakat  yoki  harakatsizlik  tufayli  ekologiya  tizimiga 
yetkazilgan zarar, shuningdek yuridik shaxsga yetkazilgan zarar ekologik 
zarar yetkazuvchi tomonidan to‘liq hajmda qoplanishi lozim. 
Qonun  hujjatlarida  yoki  shartnomada  jabrlanuvchilarga  zararni 
to‘lashdan  tashqari  tovon  to‘lash  majburiyatlari  ham  belgilab  qo‘yilishi 
mumkin. 
Qonuniy  harakatlar  tufayli  yetkazilgan  zarar  qonunda  nazarda 
tutilgan hollarda to‘lanishi lozim va hokazo. 
Ekologik  huquqbuzarlik  (jinoyat)lar  natijasida  yetkazilgan  zarar 
asosan ikki shaklda namoyon bo‘ladi: 
1) iqtisodiy-ekologik  –  ushbu  shaklda  sodir  etilish  jarayoni  tabiat 
zaxiralaridan  foydalanuvchi  subyektlarning  mulki  hamda  daromadlariga 
zarar yetkaziladi; 
2)  ekologik-huquqiy  –  yetkazilgan  zararning  xususiyati  shundaki, 
yer-suvni  ifloslantirish,  yerlarni  va  boshqa  tabiat  obyektlarini  foydala-
nishdan  chiqarish,  daraxtlarni  qirqish,  atmosfera  havosini  ifloslantirish 
va boshqa holatlarda namoyon bo‘ladi. 
Shunisi  e’tiborliki,  ekologiya  sohasida  tomonlarning  shartnoma  va 
shartnoma majburiyatilarini buzganlik oqibatida ham fuqaroviy-huquqiy 
javobgarlik qo‘llanishi mumkin. 
Ekologiya  sohasida  shartnoma  tuzish  –  fuqaroviy-huquqiy 
bitimlarning turlaridan biri. Uning farqlovchi xususiyati shundaki, u ikki 
yoki  ko‘p  tomonlama  bitimdan  iborat  bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham 
shartnoma  ekologiya  sohasida  majburiyatlar  paydo  bo‘lishining  eng 
muhim asoslaridan biridir. 
Ekologiya sohasida shartnomalar tuzish shakli bo‘yicha yozma yoki 
og‘zaki bo‘lishi mumkin. 
Ekologiya  sohasida  xalqaro  shartnoma  majburiyati  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan  masalalar  «Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»gi  qonunning 
53-moddasida va O‘zbekiston Respublikasining boshqa ekologik qonun-
larida aniq ko‘rsatilgan. 

---

 
64
Ekologik huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlikni 
qo‘llash  o‘z  xususiyatiga  ega  bo‘lib,  boshqa  yuridik  javobgarliklarga 
nisbatan ancha og‘irroqdir. 
Ekologik huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlikni 
qo‘llashdan  maqsad –  ekologiya  sohasida  sodir  etilgan huquqbuzarlikka 
baho berish, uning oldini olish, unga qarshi kurashish va boshqalardir. 
Ekologiya sohasida jinoiy-huquqiy javobgarlikka tortish uchun asos 
bo‘lishi uchun jinoiy huquqbuzarlik (jinoyat) sodir etilishi darkor. 
Ushbu  sohada  jinoiy  huquqiy  javobgarlikka  tortishning  huquqiy 
asosi  asosan  O‘zbekiston  Respublikasining  Jinoyat  kodeksida  va  bir 
qator yuridik adabiyotlarda
1
 ko‘rsatilgan. 
Ekologiya  sohasidagi  huquqbuzarlik  (jinoyat)  –  tabiat  boyliklariga, 
davlatning  ekologik  siyosati  va  ekologik  boshqaruv  tizimiga,  ekologiya 
sohasida  qabul  qilingan  huquqiy-normativ  hujjat  va  qonunlarga, 
talablarga,  inson,  uning  yashash  muhiti,  kelajagi  va  hayotiga  nisbatan 
qasddan  yoki  ehtiyotsizlikdan  qilingan  ijtimoiy  xatti-harakat  yoki 
harakatsizlik. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarlikning  elementi  quyida-
gilardan iborat: obyekt, subyekt, obyektiv tomoni va subyektiv tomoni. 
Ekologiya sohasida sodir etilgan jinoyatlarning o‘ziga xos xususiyati 
shundaki,  uning  o‘ziga  xos  belgilari:  aybning  mavjudligi,  ijtimoiy 
xavflilik  darajasi,  huquqqa  zidligi  va  jazoga  sazovorligi  boshqa  turdagi 
huquqbuzarliklarga nisbatan og‘irroq ko‘rinishda bo‘ladi va O‘zbekiston 
Respublikasining Jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi. 
Ekologiya  sohasidagi  jinoyatlarning  obyekti  –  tabiat  boyliklari  yer, 
suv,  yer  osti  boyliklari,  atmosfera  havosi,  o‘rmon,  hayvonot  va 
o‘simliklar dunyosi hamda inson hayoti va atrof-muhit. 
Ekologiya  sohasidagi  jinoyatlarni  subyekti  –  jismoniy  va  yuridik 
shaxslardir. 
Obyektiv  tomoni  –  subyekt  tomonidan  amaldagi  tabiatni  muhofaza 
qilish  va  ekologik  qonunlarni  qo‘pol  buzish.  Bu  quyidagi  talablarni  o‘z 
ichiga  oladi:  a)  mavjud  ekologik  qonunlarni  buzish;  b)  tabiat  va  uning 
boyliklariga  zarar  yetkazish  yoki  unga  xavf  tug‘dirish;  c)  subyektiv 
tomoni tegishli huquqbuzarlik sodir etilishi va o‘zaro bog‘liqlik. 
Subyektiv  tomoni  –  subyektning  qasddan  yoki  ehtiyotsizlik 
oqibatida  ekologik  jinoyat  sodir  etishi.  Zero,  bunda  ayb,  qilmishning 
                                                
1
  Кабулов  Р.  Уголовная  ответственность  за  нарушение  санитарного 
законодательства  или  правил  борьбы  с  эпидемиями.  –  Ҳуқуқ–Право–Law.  –
2000. – С. 67–68. 

---

 
65
ijtimoiy  xavfliligi,  huquqqa  xilofligi  va  jazoga  sazovorlik  darajalari 
yuqoridagi xatti-harakatlarni o‘zida ifoda etadi. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  jinoyatlar  uchun  jazoning 
belgilanishi ayrim prinsiplarga tayanadi. 
a) yuridik javobgarlikka tortishning haqiqat mezoniga mosligi; 
b) qilingan ijtimoiy xatti-harakat uchun qonuniy jazoni belgilash va 
uning muharrarligi. 
O‘zbekiston  Respublikasining  Jinoyat  kodeksida  birinchi  marta 
ekologiya  sohasidagi  jinoyatlar  ko‘rsatilib,  unga  alohida,  XIV  bob 
«Atrof-muhitni  muhofaza  qilish  va  tabiatdan  foydalanish  sohasidagi 
jinoyatlar»  deb  nom  berilgan.  Mazkur  jinoyatlar  Jinoyat  kodeksining 
193-204 va 229
1
- moddalarida o‘z aksini topgan.  
Jumladan,  Kodeksning  193-moddasida  –  ekologiya  xavfsizligiga  oid 
normalar  va  talablarni  buzish;  194-moddasida  –  atrof  tabiiy  muhitning 
ifloslanganligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  qasddan  yashirish  yoki  buzib 
ko‘rsatish; 195-moddasida – atrof tabiiy muhitning ifloslanishi oqibatlarini 
bartaraf qilish choralarini ko‘rmaslik; 196-moddasida – atrof tabiiy muhitni 
ifloslantirish;  197-moddasida  –  yer,  yer  osti  boyliklaridan  foydalanish 
shartlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish; 198-moddasida – 
ekinzor, o‘rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni 
nobud 
qilish; 
199-moddasida 
– 
o‘simliklar 
kasalliklari 
yoki 
zararkunandalari  bilan  kurash  talablarini  buzish;  200-moddasida  – 
veterinariya  yoki  zootexnika  qoidalarini  buzish;  201-moddasida  –  zararli 
kimyoviy  moddalar  bilan  muomalada  bo‘lish  qoidalarini  buzish;  202-
moddasida  –  hayvonot  yoki  o‘simlik  dunyosidan  foydalanish  tartibini 
buzish; 203-moddasida – suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini 
buzish; 204-moddasida – muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning rejimini 
buzish; 229
1
-moddasida – yer uchastkalarini o‘zboshimchalik bilan egallab 
olish jinoyatlari uchun javobgarlik ko‘rsatilgan
1
. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  jinoyatlar  uchun  eng  kam  oylik  ish 
haqining  ellik  baravaridan  ikki  yuz  baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki 
besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq 
tuzatish  ishlari  yoki  olti  oygacha  qamoq  yoxud  uch  yildan  besh  yilgacha 
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 
Umuman  olganda,  O‘zbekiston Respublikasining  Jinoyat  kodeksida 
ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  jinoyatlar  uchun  jazo  choralari  ancha 
kuchaytirilgan. 
                                                
1
 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. – Т., 2013.  

---

 
66
Xullas, ekologiya sohasidagi huquqbuzarlik (jinoyat)lar uchun jinoiy 
javobgarlikning  qo‘llanilishi  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  bu  mazkur 
sohadagi  huquqbuzarliklarning  oldini  olish,  unga  qarshi  kurashish  va 
sodir etilganlari uchun odil jazo berishga qaratilgandir
1
.