Microsoft Word экология лотин doc

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
50
 
 
Uchinchi bob 
 
EKOLOGIK-HUQUQIY JAVOBGARLIK VA EKOLOGIK 
HUQUQBUZARLARLIKNING OLDINI OLISH 
 
1-§. Ekologik huquqbuzarliklar: tushunchasi, mohiyati, 
 mazmuni va xususiyatlari 
 
Jamiyat  va  tabiat  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlarda  iqtisodiyot 
muhim rol o‘ynaydi. Aholining tez ko‘payib borishi va ehtiyoji to‘xtov-
siz  o‘sishi  bilan  bog‘liq  holda  sodir  bo‘layotgan  iqtisodiy  rivojlanish 
resurs sig‘imi yuqori texnologiya sharoitida Yer sayyorasining qiyofasini 
tez  o‘zgartirishga,  unga  tuzatib  va  to‘ldirib  bo‘lmaydigan  ziyon  yetka-
zishga sabab bo‘lmoqda. 
Mineral  xom  ashyo  resurslarining  cheklanganligi,  tabiat  kompleksla-
rining  resurslarni  takror  ishlab  chiqarish  imkoniyatlarining,  shuningdek, 
ishlab chiqarish chiqindilarini neytrallash va o‘ziga singdirish xossalarining 
chegaralanganligi  ekologik  muammolar  yechimini  topishni  murakkab-
lashtiradi.  Bular  aniqlangan  ekologik-iqtisodiy  muammolarni  tadqiq 
etadigan va kelgusida sodir bo‘lishi mumkin bo‘ladigan halokatli ekologik 
muammolarning  yechimini  topishga  xizmat  qiladigan  fanni  shakllantirish 
va rivojlantirishga ijtimoiy ehtiyojning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.  
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimov Oliy Majlis 
Qonunchilik  palatasi  hamda  Toshkent  shahar  Kengashiga  o‘tkazilgan 
saylov jarayonida qatnashib, shu yerda jurnalistlarning savollariga javob 
berar ekan, Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan murakkab ekologik vaziyat 
haqida  so‘z  yuritdi.  Bunda  Orol  dengizi  muammosini  faqat  anjumanlar, 
konferensiyalar  o‘tkazish  bilan  hal  qilib  bo‘lmasligi,  bu  yo‘lda  amaliy 
ishlar, natijalar kerakligi, shu bois respublikamizda faoliyat yuritayotgan 
ekologik  harakatlar  birlashgani,  mamlakatimiz  parlamentining  quyi 
palatasida  O‘zbekiston  Ekologik  harakatidan  saylanadigan  deputatlar 
uchun  15  ta  o‘rin  ajratilgani  hamda  ekologiya  masalalariga  siyosiy  tus 
berilgani bevosita qayd o‘tib o‘tiladi
1
. 
                                                
1
  Шоимов  Н.Б.  Ички  ишлар  идоралари  фаолияти  учун  экология  ҳуқуқи 
фанини 
ўқитишнинг 
аҳамияти. 
// 
Ўзбекистон 
Республикаси 
ИИВ 
Академиясининг Ахборотномаси. – 2010. – №4. – Б. 74. 

---

 
51
Bundan  tashqari,  davlatimiz  rahbari  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisi  Qonunchilik  palatasi  va  Senatining  2010-yil  12-noyabrda  bo‘lib 
o‘tgan  qo‘shma  majlisida  e’lon  qilingan  «Mamlakatimizda  demokratik 
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish 
konsepsiyasi»da  esa  ekologiya  masalalarini  ham  demokratik  o‘zgarish-
larni  yanada  chuqurlashtirishning  eng  muhim  ustuvor  vazifasi  sifatida 
belgilash zarurligiga oid fikrlar bildirib, «Ekologik nazorat to‘g‘risida»gi 
qonun loyhasini ishlab chiqish fursati yetganligini ta’kidladi
1
.  
Dunyo  va  Vatanimiz  tajribalari  shuni  ko‘rsatadiki,  tabiatni  vayron 
etish,  tabiiy  resurslardan  nooqilona  foydalanish  oqibatida  atmosfera 
havosi  va  ekologik  muvozanatning  izdan  chiqishi  kuzatilmoqda  va 
ekologiya sohasidagi noqonuniy xatti-harakatlar ko‘payib bormoqda. 
Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risidagi  qonunning  47,  50  va  51-
moddalarida tabiatni muhofaza qilishga doir qonunlarni buzganlik uchun 
javobgarlik asoslari belgilangan.  
Ekologik huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun javobgarlik huquqiy 
javobgarlik  institutining  bir  qismi  bo‘lib,  uning  tushunchasi,  mohiyati, 
mazmuni  va  xususiyatlarini  bilib  olish  katta  ahamiyatga  ega.  Shuning 
uchun  ham,  O‘zbekiston  Respublikasining  amaldagi  qonunchiligida  va 
boshqa huquqiy adabiyotlarda
2
 ushbu masalaga alohida e’tibor berilgan. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarliklar  va  ekologik 
jinoyatlar tegishli tartibda javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi. 
Ekologiya  sohasidagi  huquqbuzarlikka  nisbatan  qo‘llaniladigan 
«yuridik javobgarlik» tushunchasi bir qator xususiyatlar bilan bog‘liq: 
birinchidan,  sodir  etilgan  ekologik  huquqbuzarliklarga  nisbatan 
yuridik  javobgarlik  huquqiy  kategoriya  sifatida  namoyon  bo‘ladi, 
qo‘llaniladi; 
ikkinchidan, uning asosiy maqsadi va mohiyati ekologiya sohasidagi 
huquqbuzarliklar,  ekologik  va  agrar  qonunlarning  buzilishiga  qarshi 
kurash hamda ekologik qonunchilik va huquqiy tartibotni ta’minlashdan 
iborat. 
Yuqorida  ta’kidlab  o‘tganimizdek,  O‘zbekiston  Respublikasining 
1992-yil  9-dekabrda  qabul  qilingan  «Tabiatni  muhofaza  qilish 
                                                
1
  Каримов  И.А.  Мамлакатимизда  демократик  ислоҳотларни  янада 
чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепсияси. – Т., 
2010. – Б.5. 
2
  Холмўминов  Ж.Т.  Экология  ҳуқуқи:  Чизмалар  альбоми.  –  Т.,  2002.  – 
Б.200.; Холмўминов Ж.Т. Экология ва  ҳаёт: қонунчиликни такомиллаштириш 
масалалари. – Т., 2010. – Б. 210. 

---

 
52
to‘g‘risida»gi  qonunining  47-moddasiga  asosan,  tabiatni  muhofaza 
qilishga doir qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik: 
«Tabiatni  muhofaza  qilishning  standartlari,  normalari,  qoidalari  va 
boshqa  normativ-texnik  talablarini  buzishda,  shu  jumladan  korxonalar, 
inshootlar,  transport  vositalari  va  boshqa  obyektlarni  rejalashtirish, 
qurish,  rekonstruksiyalash,  ulardan  foydalanish  yoki  ularni  tugatish 
chog‘ida,  ekologiya  nuqtai  nazaridan  xavfli  mahsulotlarni  chet  ellarga 
chiqarish  va  chet  ellardan  olib  kelishda  hududning  belgilab  qo‘yilgan 
ekologiya sig‘imini, ekologiya normalari, qoidalarini buzishda; 
tabiiy  boyliklardan  o‘zboshimchalik  bilan  foydalanishda,  davlat 
ekologiya ekspertizasi talablarini bajarmaganlikda; 
tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun, atrof tabiiy muhitga zararli 
moddalar  chiqarganlik  va  oqizganlik,  qattiq  chiqindilar  joylashtirganlik, 
bu  muhitni  ifloslantirganlik  va  unga  zararli  ta’sir  ko‘rsatishning  boshqa 
turlari uchun belgilangan haqni to‘lashdan bosh tortganlikda; 
tabiatni  muhofaza  qilish  obyektlarini  qurish  rejalarini,  tabiatni 
muhofaza qilishga doir boshqa tadbirlarni bajarmaslikda; 
atrof tabiiy muhitni tiklash, unga bo‘ladigan zararli ta’sir oqibatlarini 
bartaraf  etish  va  tabiiy  resurslarni  takror  ishlab  chiqarish  choralarini 
ko‘rmaganlikda; 
tabiatni  muhofaza  qilsh  ustidan  davlat  nazoratini  amalga 
oshirayotgan idoralarning ko‘rsatmalarini bajarmaganlikda; 
alohida  muhofaza  qilinadigan  hududlar  va  obyektlarning  huquqiy 
tartibotini buzganlikda; 
atrof  tabiiy  muhitga  zararli  ta’sirni  hisobga  olish  qoidalarini 
buzganlikda; 
ishlab  chiqarish  va  iste’mol  chiqindilarini,  kimyolashtirish 
vositalarini,  shuningdek  radiaktiv  va  zararli  kimyoviy  moddalarni 
saqlash,  tashish,  ulardan  foydalanish,  ularni  zararsizlantirish  va  ko‘mib 
yuborish vaqtida tabiatni muhofaza qilish talablarini buzganlikda; 
atrof  tabiiy  muhitni  muhofaza  qilish  sohasidagi  davlat  nazoratini 
amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning obyektlarga borishiga, ayrim 
shaxslar va tabiatni muhofaza qilish jamoat tashkilotlariga esa o‘z huquq 
va vazifalarini ro‘yobga chiqarishlariga to‘sqinlik qilganlikda; 
atrof  tabiiy  muhitning  holati  va  uning  resurslaridan  foydalanish 
to‘g‘risida  o‘z  vaqtida  va  to‘g‘ri  axborot  berishdan  bosh  tortganlikda 
aybdor  bo‘lgan  shaxslar  O‘zbekiston  Respublikasining  qonunlariga 
binoan  intizomiy,  ma’muriy,  jinoiy  va  boshqa  yo‘sindagi  javobgarlikka 
tortiladilar» deb ko‘rsatilgan. 

---

 
53
Xullas,  ekologiya  sohasidagi  huquqbuzarlik  –  aybdorning  qonunga 
xilof  xatti-harakat  yoki  harakatsizligi  oqibatida  O‘zbekiston  Respub-
likasining  ekologik  tizimiga  yoki  ekologiya  sohasiga  yetkazilgan  zarar, 
ekologik  sohani  mustahkamlash  yoki  uni  rivojlantirishga  tajovuz  qilish, 
ekologik talablarni o‘z vaqtida amalga oshirishga putur yetkazish hamda 
ekologiya sohasidagi qonun va talablarni buzishda namoyon bo‘ladi. 
Ta’kidlash o‘rinliki, ekologiya sohasida sodir etilgan huquqbuzarlik 
subyektning  huquqiy  normalarga  qarshi  qilgan  xatti-harakati  bilan 
qasddan  yoki  ehtiyotsizlikdan,  tabiat  obyektlariga  –  yer,  suv,  yer  osti 
boyliklari, atmosfera havosi, o‘rmon, hayvonot va o‘simliklar dunyosiga, 
hamda inson salomatligi va yashash muhiti uchun xavfli bo‘lgan harakat 
yoki harakatsizlik oqibatidir. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarliklarning  turlari  va 
belgilari ana shu huquqbuzarliklarni tavsiflaydigan xususiyatdir. 
Ekologiya  sohasidagi  sodir  etiladigan  huquqbuzarliklarning  o‘ziga 
xos  bo‘lgan  quyidagi  belgilari  mavjud  bo‘lganda,  ekologiya  sohasidagi 
huquqbuzarliklar kelib chiqadi. 
1) aybning mavjudligi; 
2) ijtimoiy xavfliligi; 
3) huquq normalariga zidligi; 
4) jazoga sazovorligi. 
Ekologiya  sohasidagi  huquqbuzarliklarni  tavsiflovchi  belgilardan 
biri  ayblilik  hisoblanadi.  Bunda  ekologik  huquq  normasini  yuridik 
javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo‘lgan shaxs buzadi va shaxs bu 
harakatni qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir etadi. 
Ekologiya sohasidagi huquqbuzarliklar uchun aniqlangan ayb  – shu 
sohada  shaxsning  o‘zi  sodir  etgan  huquqqa  xilof  harakatiga  va  uning 
zararli oqibatlariga ruhiy munosabatidir. 
Tasodif  yoki  baxtsiz  hodisa  natijasida  biror  kimsaga  yoki  korxona, 
muassasa,  tashkilotga  aybsiz  zarar  yetkazish  hodisasi  ekologik 
huquqbuzarliklar jumlasiga kirmaydi. 
Ekologik  huquqbuzarliklarni  sodir  etishda  ijtimoiy  xavflilik  darajasi 
shundan  iboratki,  bunda  ekologik  huquqbuzarliklar  jamiyatning,  davlat-
ning  ekologik  tizimiga,  ekologiya  sohasidagi  boshqaruvga  va  ekologik 
siyosatga  tajovuz  qiladi  yoki  ayrim  ekologik  huquq  va  manfaatlar  poy-
mol etiladi. Ekologik huquqbuzarliklarning zararligi yoki xavfliligi shun-
daki, u jamiyat, davlatning ekologik manfaatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ekologiya  sohasida  huquq  normalariga  zidlikda  –  ma’lum  qilmish 
oqibatida  ekologik  qonunlarning  yoki  muayyan  ekologik  huquqiy 
normalarning buzilishi mavjud bo‘ladi. 

---

 
54
Yoki  ekologik  huquqbuzarliklar  tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risi-
dagi  yoxud  boshqa  ekologik  huquq  normalarida  belgilab  qo‘yilgan 
taqiqni  buzadi.  Agarda  belgilangan  ekologik  taqiqlar  buzilmasa,  unda 
ekologik huquqbuzarliklar mavjud deb tan olinmaydi. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarliklar  yuzaga  kelishi 
uchun  jazoga  sazovorlik  bo‘lishi  shart.  U  ma’lum  ekologik  huquq-
buzarliklar  uchun  uni  sodir  etgan  shaxs  (subyekt)ning  vakolatli  davlat 
organi tomonidan ma’lum javobgarlikka tortilishini o‘zida ifodalaydi. 
Ayrim  hollarda  shaxs  qonunga  binoan  javobgarlikdan  ozod  etilishi 
mumkin,  lekin  buni  ham  tegishli  vakolatli  davlat  organlari  amalga 
oshiradilar. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarliklar  tarkibiga: 
subyekt, obyekt, subyektiv tomon va obyektiv tomon, ekologik huquqbu-
zarliklar  oqibatida  ekologik  tizim,  manfaat  va  sohaga  yetkazilgan  zarar 
hamda u bilan bog‘liq holatlar kiradi. 
Ekologiya  sohasida  sodir  etilgan  huquqbuzarliklarning  quyidagi 
turlari mavjud: 
1)  intizomiy-huquqiy  (mehnat  intizomi  va  unga  amal  qilish,  kech 
qolish va ishga kelmaslik oqibatida); 
2)  ma’muriy-huquqiy  (tabiiy  muhitni  muhofaza  qilish  va  tabiatdan 
foydalanish sohasidagi huquq normalarini buzish); 
3) fuqaroviy-huquqiy (majburiyat, shartnoma va bitimlarni o‘z vaq-
tida bajarmaslik oqibatida mulkiy, moddiy va ma’naviy zarar yetkazish); 
4) jinoiy-huquqiy (ekologiya sohasidagi jinoyatlarni sodir etish). 
Shuni ta’kidlash joizki, sodir etilgan ekologik huquqbuzarliklarning 
turi  va  uning  ijtimoiy  xavflilik  darajasiga  qarab,  davlat  majburlov 
choralari ham o‘zgarishi mumkin.