Microsoft Word doc

2.5. Uzbekiston Oududini ekoturistik raioilashtirish
Geografik fanlarning predmetidan biri tadkikot obyektini turli maksadlarda rayonlashtirishdir. Rayonlashtirish orkali muayyan tabiiy geografik komplekslarning xolati baxolanadi, tegishli amaliy chora- tadbirlar ishlab chikiladi va tavsiya etiladi, ularning optimallashtirish xususiyatlari nazorat kilinadi, kelajak istikbollari bashoratlanadi. Ushbu xududiy tabakalanish yoki kismlarga ajratish nafakat Geografiyaga, balki barcha tabiiy, gumanitar, ijtimoiy fanlarga xam xosdir. Masalan, Konstitusiyaviy xukukda ma’lum bir davlat xududi uning katta-kichikligi, axolisining zichligi, milliy-etnik tarkibiga karab turli kismlarga tabakalash asosida bulinadi. Garchand bunday kismlashni Xukukshunoslikda «ma’muriy birliklarga ajratish», Tuprokshunoslikda esa "tuproklar klassifikasiyasi" deb yuritilsa-da, lekin uning asl maksadi va moxiyati rayonlashtirishdan iboratdir.

Rayon suzi amaliyotda ikki xil ma’no kasb etadi. Birinchisi, muayyan bulingan geografik, geologik, botanik, iktisodiy va shu kabi xudud. Ikkinchisi - sobik Ittifok yoki xozirgi Rossiya Federasiyasidagi ma’muriy bulinma.

Geografiyada esa odatda “rayon” tabiiy geografik yoki iktisodiy- geografik bulinma sifatida ishlatiladi. Lekin ushbu geografik taksonomik birlik aynan shu ikki kurinishda bulishi kerak, degan suz emas. Chunki geografik fanlar tarmoFi juda keng va ularning xar birida uziga xos bulgan rayonlashtirish ishlari olib boriladi. Masalan - rekrasion, geoekologik, geomorfologik, geodemografik, geopolitik, geokartografik, geobotanik rayonlar va x. k.
Uzbekiston uchun yangi fan soxasi - Ekologik turizm (Ekoturizm) jadal sur’atlarda rivojlanib bormokda. U xozircha xech bir umume’tirof etilgan fan tizimiga kirishi kerakligi xakida yagona fikr yuk. Lekin, Ekoturizm bevosita Geografiyaning uch asosiy predmeti - tabiat va jamiyat urtasidagi munosabatlarning xududiylik, davriylik xamda komplekslik xususiyatlarini tadkik kilish nuktai nazardan karashi shubxasizdir. Chunki sayyoxlarning ekologik yunaltirilgan turizmi - tabiati turlicha nomoyon bulgan xududlarga, ularning tabiat komponentlaridan (tuprok, suv, iklim, usimlik va xayvonot dunyosi, tof jinslari, relyefi ) kompleks foydalanilgan tarzda kamida 24 soatlik davrga chuziladigan xarakatidir. Bu yerda Geografiyaning, xususan Tabiiy geografiyaning uch elementi namoyon bulmokda va shuning uchun xam uni geografik fanlar tizimida kurib chikish mumkin.
Ekoturistik rayonlashtirish - ma’lum bir xududni uning ekoturistik xolati, imkoniyati va kelajak istikbollari nuktai nazaridan bulimalarga ajratish.
Ushbu tadkikotda milliy ma’muriy birlik, ya’ni Uzbekiston Respublikasini, uning ekoturistik xolati, imkoniyati va kelajak istikbollariga karab muayyan bir rayonlarga ajratish maksad kilib olingan. Respublika amaliyotida ushbu yunalishdagi rayonlashtirish ishlari olib borilmagan. Lekin, ekoturistik rayonlashtirishda milliy davlat chegarasi yoki uning bir kismida olib borilgan tadkikotlardan xamda amaliyot tajribalaridan atroflicha foydalanishga xarakat kilindi.
Geografiyada odatda ikki xil rayonlashtirish turi mavjud - regional va tipologik.¹ Regional rayonlashtirish ekoturistik maksadlarda juda kul kelishini turt xolat bilan asoslash mumkin:
Uzbekistonning muayyan tabiiy geografik kompleksini sayyoxlarga kursatish bilan ikkinchi bir tabiiy geografik kompleksni xam tanishtirdik, deya olmaymiz, zero turistik jixatdan tabiat kaytarilmas va beuxshashdir;
iktisodiy samaradorlik nuktai nazaridan kupgina xollarda ekoturizmni tarixiy, diniy, ma’naviy-ma’rifiy turizm bilan birga olib borish anik bir imkoniyatdan kelib chikadi va uni xozircha inkor etib bulmaydi;
axolining ekologik ongi va madaniyatini xar bir joyning uzida amalga oshirish kuprok ekologik samara beradi;
turizm ekologik xarakterda bulishi uchun albatta sayyoxlikdan kelgan foydaning ma’lum bir kismini ekoturistik obyektdagi tabiatni muxofaza ishlariga karatish lozim.
Uzbekiston xududini regional ekoturistik rayonlashtirishda uning xududiy yaxlitligi, kompleks yondoshuv, genetik uxshashlik va individuallik kabi koidalarga amal kilishga xarakat kilindi. Shu bilan birga yana kuyidagi geoekologik prisiplarga amal kilish lozim deb topildi.
geotizimlarning antropogen, tabiiy va tabiiy-texnogen uzgaruvchanligi;
ekoturizmni boshka turizm turlari bilan birgalikda olib borish samaradorligi;
madaniylashtirilgan landshaftlarda agroekoturistik
imkoniyatlarning yukoriligi;
ekologik tadbirlarni olib borish imkoniyatining yaratilganligi va
x.k.
Tabiiy geografik jixatdan Uzbekiston xududi 9 rayonga, iktisodiy geografik nuktai nazardan esa 8 rayonga bulinadi. Ekoturistik rayonlashtirishda biz katian tabiiy yoki iktisodiy geografik rayonlashtirishni asos kilib olganimiz yuk. Chunki ekoturistik rayonlashtirish, garchand tabiatni obyekt sifatida karasa-da, lekin sayyoxlar va ularning turistik xarakatlari ijtimoiy xarakterga ega. Rayonlarni nomlashda bir paytning uzida xam tabiiy geografik atamalardan, xam iktisodiy-ijtimoiy geografik atamalardan atroflicha foydalanishga xarakat kildik. Ekoturizmning maksadi esa undan tushgan sarmoyani tabiatni muxofaza kilish, tabiiy resurslardan okilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini kayta tiklashga yunaltirilgan moddiy va moliyaviy sarf-xarajatlardan iboratdir¹.
Ekoturistik rayonlashtirishning ilmiy asosi sifatida kuyidagi geoekologik tasnifiy belgilar olindi:
xar bir tabiiy geografik kompleks kaytarilmas ekoturistik imkoniyatlarga, ya’ni regionallik xususiyatlariga ega;
ekoturistik obyekt chegarasi doim xam ma’muriy chegaraga tuFri kelavermaydi, ya’ni u tabiiy geografik kompleks ta’sir doirasida turadi va shuning uchun xam undan kompleks foydalanish imkoniyati ochib berilishi lozim;
tabiatga uyushtirilgan sayyoxlik moxiyatida tabiatni muxofaza kilish, turistlarning ekologik ongi va madaniyatini kutarish, buzilgan tabiat komplekslarini kayta tiklash masalalari turishi lozim;
ekoturistik rayonlarning iktisodiy samaradorligini oshirish va uning jozibadorligini namoyon etish uchun ekoturistik marshrutlarni tarixiy, tabiiy, ma’naviy-ma’rifiy, diniy kabi turistik sayoxatlar bilan birga olib borish imkoniyatini xisobga olish;
ekoturistlarni milliy FOya ruxida tarbiyalash imkoniyatini yuzaga chikarish va x. k.
Yukorida aytib utilgan ilmiy prinsip va asoslarga binoan biz Uzbekiston xududini 14 ta ekoturistik rayonga ajratdik (10- rasm):
Umuman olganda, Uzbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlarining chegarasi va ularning katta-kichikligi tabiiy geografik rayonlarga yakinrok keladi², lekin aynan uzi emas. Zero ekoturizmning obyekti tabiat va uning komplekslari, predmeti esa uning turistik imkoniyatlaridir.
Agar biz Yer kurrasi buyicha regional ekoturistik rayonlashtirishni amalga oshirsak (afsuski, bunday tadkikot xanuzgacha olib borilmagan) Uzbekiston Markaziy Osiyo mintakasining markaziy kismini egallagan bular edi. Unda ikki katta - Garbiy Tyan-Shan va Pomir- Oloy toFli xamda Kizilkum- Orol- Ustyurt tekislik kismlarni ajratish mumkin bular edi. Lekin ekoturizmning yukorida aytib utilgan ilmiy asoslari mazkur rayonlashtirish darajasida buning imkoniyatini bermaydi. Unga misol kilib FarFOna, Kashkadaryo va Surxandaryo ekoturistik rayonlarini olsa buladi. Kuyi taksonomik ekoturistik rayonlashtirish darajasida buning imkoniyati bor.
X,ar bir ajratilgan rayon uzining ekoturistik xolati, imkoniyatlari va rivojlanish istikbollari nuktai nazaridan ajralib turadi.