Microsoft Word dissertatsiya222. docx

1.3 Deviant xulq-atvor kelib chiqish sabablari va klassifikatsiyasi 
Deviatsiyani batafsil ijtimoiy tushuntirishni birinchi marta E.Dyurkgeym 
berdigan. U deviatsiyaning asosiy sababi anomiya (FR. anomie-qonunning 
yo'qligi), ya'ni "tartibsizlik", "beznormiya" degan
11
. Anormallik nazariyasini 
11
Е.В.Хагуров. «Введение в соврименную девиантологию». Москва. 2001. 144-с. 

---

26 
R.Merton yanada rivojlantirdi. Deviatsiyalarning asosiy sababi, jamiyatning 
maqsadlari va ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun ijtimoiy jihatdan 
tasdiqlangan vositalar o'rtasidagi farqni ko'rib chiqdi. U o'z nuqtai nazaridan 
jamiyatga moslashish turlari bo'lgan xatti-harakatlar turlarini taklif qildi: 
konformatsiya— madaniy maqsadlar va vositalarga muvofiqligi; innovatsiya-
maqsadlarga rozilik bildiradi, lekin ularga erishish uchun ijtimoiy jihatdan 
tasdiqlangan vositalarni rad etadi (natija — reket, ekspulatatsiya, shantaj va 
hokazo); ritualizm-maqsadlarni inkor etish, lekin jamiyat tomonidan tasdiqlangan 
ularga erishish vositalarini qabul qilish (byurokratizm-rasmiy protseduralarning 
to'liq mutanosibligi); retretizm — rad etish va maqsadlar va vositalar (jamiyatdan 
tashqarida bo'lgan odamlar uchun - vagabondlar, giyohvandlar, ichkilikbozlar va 
boshqalar); 
Ijtimoiy antropolog R. Linton modal va normativ shaxs tushunchalarini 
taqdim etdi: normativ shaxs-bu madaniyatni yaxshiroq ifodalaydigan shaxs (bu 
madaniyatning ideali), modal shaxs - idealdan chetga chiqadigan o'zgarishlarning 
statistik jihatdan yanada keng tarqalgan turi. Madaniy tushuntirishlarga ko'ra, 
deviatsiya madaniyat me'yorlari o'rtasidagi ziddiyat natijasida yuzaga keladi.
Tabaqalanish tushunchalari, ya'ni yorliqlarni joylashtirish (E.Lemert, 
P.Beker) deviant xatti-harakatlarning rivojlanishini nufuzli guruhlarning kamroq 
nufuzli guruhlar a'zolariga "deviant" belgisini qo'yish bilan tushuntiradi. 1939-da 
Sazerland differensial uyushmalar teoriyasini shakllantirdi. Ushbu nazariyaga 
ko'ra, deviant xatti-harakatlar murakkab va differentsiatsiya qilingan xatti-
harakatlardir, u boshqalar bilan muloqot qilish jarayonida shakllanadi. Bu jarayon 
deviant motivatsiyani assimilyatsiya qilishni, deviant xatti-harakatni va uni 
amalga oshirish texnikasini oqlashni o'z ichiga oladi. 
Shaxsiyatning xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi muhim omil ichki va 
biologik sharoitdir. Biologik omillar quyidagilardan iborat: irsiy va genetik 
xususiyatlar, insonning tug'ma xususiyatlari, imprinting (ontogenezning dastlabki 
bosqichlarida muhrlanish). XIX asrning oxirida. italiyalik psixiatr Chezare 

---

27 
Lombrozo jinoiy xatti-harakatlar va insonning biologik xususiyatlari o'rtasida 
bevosita bog'liqlik mavjud bo'lgan nazariyani shakllantirdi. Uning so'zlariga 
ko'ra, "jinoyat turi" inson evolyutsiyasining oldingi bosqichlarida tanazzulning 
natijasidir. Ushbu turdagi 37 xarakterli antropometrik xususiyatlar bilan 
aniqlanishi mumkin (pastki jag', noyob soqol, og'riqqa sezgirlik, tekis burun, 
quloqlarning kattalashgani va boshqalar). Lombrozo nazariyasi o’sha vaqtlarning 
o'zida keng tarqalgan, ammo keyinchalik ilmiy jihatdan asossiz deb topildi 
(deviant xatti-harakatlar va ayrim jismoniy xususiyatlar o'rtasidagi aloqani 
ishonchli tarzda aniqlash mumkin emas). 
Mashhur amerikalik shifokor va psixolog Uilyam H.Sheldon (1940) 
temperament turlari (va xatti-harakatlar) va insonning somatik tuzilishi turlari 
o'rtasidagi munosabatni ta'kidladi. U ma'lum bir tana tuzilishi (endomorfik, 
mezomorfik, ektomorfik) odamlar xarakterli shaxsiy xususiyatlarga ega 
ekanligiga ishonishgan. Reabilitatsiya markazida 200 nafar yigitning xulq-
atvorini o'rganishga asoslanib, Sheldon mezomorfning deviatsiyasiga eng ko'p 
moyil bo'lgan degan xulosaga keldi, garchi ular har doim jinoyatchi 
bo'lmasalarda. Deviant xatti-harakatlar va irsiyat o'rtasidagi aloqani o'rnatishga 
urinishlar amalga oshirildi. Shunday qilib, 60-yillarda U.Pirs tomonidan olib 
borilgan genetik tadqiqotlar natijalari XX asr, unga erkaklarda ortiqcha y-
xromosomalarning mavjudligi ularning jinoiy xatti-harakatlariga nisbatan 
oldindan joylashishini aniqlaydi degan xulosaga kelishdi. Mahbuslar orasida 
bunday anomaliya odatdagidan ko'ra 15 marta ko’p uchraydi. Keyinchalik olib 
borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu xromosoma anomaliyasi genetik 
tartibsizlik va shaxsiy rivojlanish buzilishi orqali deviant harakatlarning 
rivojlanishiga o'ziga xos hissa qo'shadi. Boshqa biologik omillar — gormonlar 
darajasi( testosteron, xususan), miya shikastlanishi, organik-miya kasalliklari, 
asab tizimining xususiyatlari — shuningdek, shaxsiy xatti-harakatlarning 
determinanti sifatida qaraladi. Urinishlar jinoyat sodir etgan yoki psixopatik 
xususiyatlarini va sotsializm kam darajasini ko'rsatib odamlarda elektrodermal 

---

28 
(teri faoliyati) va yurak-qon tomir (yurak tezligi) munosabatini aniqlash uchun, 
biokimyoviy tadqiqotlar o'tkazish, miya yarim korteks va avtonom asab 
tizimining faoliyatini ro'yxatdan o'tkazish yo'li bilan deviatsiyani aloqasini topish 
uchun qilingan. Ijtimoiy va madaniy jarayonlarga deviant xatti-harakatlarning eng 
muhim determinantlari rolini belgilaydigan nazariyalarning cheklanishi, aslida, 
bir xil sharoitda yashovchi odamlar bir xil tarzda rivojlanmaydi. Shuning uchun 
rivojlanishning dastlabki bosqichida paydo bo'lgan individual farqlar ijtimoiy 
muhitning ta'siriga vositachilik qilishini tan olish mumkin emas. 
Xulq-atvor turlarini tasniflashda ijtimoiy-huquqiy, pedagogik, klinik va 
psixologik og'ish tasniflash muammosiga to'rt asosiy yondashuvlarni ajratish 
mumkin
12
. 
1. Ijtimoiy-huquqiy yondashuv. Uning doirasida ijtimoiy va huquqiy yo'nalishlar 
mavjud. Sotsiologiya xulq-atvorni ijtimoiy hodisalar deb hisoblaydi. Ushbu 
hodisalar bir necha sabablarga ko'ra tartibga solinadi: o'lchovga qarab-ommaviy 
va individual og’ishlar, natijalarning ahamiyati - salbiy va ijobiy, mavzu bo'yicha-
jismoniy shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, bandformatsiyalar), rasmiy 
tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayol, erkak yoki o'smir) 
alkogolizm, muddati — bir martalik va uzoq muddatli, jinoyat, ichkilikbozlik 
(alkogolizm), giyohvandlik, daydilik, fohishabozlik, bezorilik, korrupsiya, 
terrorizm, buzg'unchi kultlar va boshqalar — buzilgan normaning turiga ko'ra. 
Rad etilgan xatti-harakatlarda, bugungi kunda qabul qilingan huquqiy 
me'yorlarga zid bo'lgan va jazo tahdidi ostida taqiqlangan narsalar tushuniladi. 
Huquqbuzarliklar quyidagilarga bo'linadi: 
•
jinoyat sodir etish; 
•
ma'muriy va fuqarolik-huquqiy buzilishlar; 
•
intizomiy xatti-harakatlar. 
12
I.M.Xakimova. “Deviant xulq – atvor psixologiyasi”. Toshkent.:-2014-5-b. 

---

29 
2. Pedagogik tasnif kamroq differentsiatsiya qilingan va ko'pincha boshqa 
fanlardan olingan. Deviant xulq tushunchasi ko'pincha "noto'g'ri" tushunchasi 
bilan aniqlanadi. Asosiy pedagogik vazifalar - ta'lim va tarbiya. Shu sababli, 
o'quvchining xatti-harakati maktabda va ijtimoiy noto'g'ri tushunish kabi 
ko'rinishi mumkin. Maktabdagi buzilishining tuzilishi quyidagilarni o'z ichiga 
oladi: muvaffaqiyatsiz bo'lish, tengdoshlar bilan munosabatlarni buzish, hissiy 
buzilishlarni tiklash. Maktab dezadaptatsiyasi bilan birgalikda xatti-harakatlar: 
intizomni buzish, yo'qotish, tajovuzkor xatti-harakatlar, muxolifat xatti-harakati, 
chekish, bezorilik, o'g'irlik, yolg'on, psixoaktiv moddalardan foydalanish, 
daydilik, jinoyat sodir etish, kompyuter o'yinlari, diniy mazhablarga qaramlik va 
boshqalar. Erta va maktabgacha yoshdagi xatti-harakatlarning turlari haqida savol 
juda murakkab. Ko'pincha yomon odatlar deb qaraladigan quyidagi salbiy xatti-
harakatlarga duch kelish mumkin: ovqatdan bosh tortish, itoatsizlik, tajovuzkor 
xatti-harakatlar, masturbatsiya, giperaktiv xatti-harakatlar va boshqalar.
3. Psixologik yondashuv turli xil xatti-harakatlar o'rtasidagi ijtimoiy-psixologik 
farqlarga asoslangan. Xulq-atvorning psixologik tasnifida quyidagi mezonlar 
qo'llaniladi: buzilgan normaning turi, xatti - harakatlarning psixologik maqsadlari 
va uning motivatsiyasi, bu xatti-harakatlarning natijalari va ularga yetkazilgan 
zarar, xatti-harakatlarning o'ziga xos uslubi. A.Kleibergga ko'ra, xatti-
harakatlarning barchasi quyidagilarga bo'linadi: salbiy (masalan, giyohvand 
moddalarni iste'mol qilish); ijobiy (masalan, ijtimoiy ijodkorlik); ijtimoiy-neytral 
(masalan, tilanchilik). P.Korolenko, T.Donski xulq deviatsiyasini ikki guruhga 
ajratilgan: nostandart xatti-harakatlar (yangi fikrlash shaklida, yangi jamiyatning 
tarixiy rivojlanishida ijobiy rol o'ynaydigan ijtimoiy xatti — harakatlardan 
tashqari 
g'oyalar, 
harakatlar-innovatorlarning, 
inqilobchilarning, 
muxolifatchilarning, bilimlarning har qanday sohasidagi kashfiyotchilarning 
faoliyati va boshqalar). Ushbu guruh rad etilgan xatti-harakatlarga to'liq mos 
kelishi qiyin; tashqi buzg'unchi (ijtimoiy me'yorlarni buzishga qaratilgan — 
huquqiy, axloqiy va axloqiy-madaniy) addiktive va antisotsial; o'z joniga qasd 

---

30 
qilish, konformist, narsistik, fanatik, autistik. Zmanovskayaga ko'ra, uch guruh 
rad etilgan xatti-harakatlar mavjud: asotsial (axloqsiz) xatti-harakatlar, anti-
ijtimoiy (jinoyat) xatti-harakatlar; autodektiv (o'z-o'zini yo'q qilish) xatti-harakati. 
Ushbu tasnif nisbiy, shartli va ilmiy tahlil qilish uchun yoqlangan. Albatta, 
deviant xatti-harakatlarning shakllari birlashtiriladi va kesishadi. Har holda, u 
noyob va individualdir. 
3. Tibbiy yondashuv. Muayyan turdagi xatti-harakatlar normaning o'ta 
chegarasidan kasallikka aylanishi va tibbiyotning o'rganish mavzusiga aylanishi 
mumkin (masalan: tibbiy maqsadlar uchun giyohvand moddalarni iste'mol qilish 
o’rganib qolishga, ya'ni psixologik qaramlik, jismoniy qaramlik belgilari bilan 
kasallikka aylanadi, ya'ni giyohvandlik). Deviant xatti-harakatlarning namoyon 
bo'lishi cheksiz sondir. Salbiy, deviant xatti-harakatlar quyidagi tarkibiy 
qismlardan iborat: 
- axloq qoidalariga zid bo'lgan axloqsiz;
- jinoyat kodeksidan tashqari, qonun normalariga zid bo'lgan huquqbuzarlik yoki 
noqonuniy xatti-harakatlar;
- jinoiy yoki jinoiy, jinoiy javobgarlikka tortilgan xatti-harakatlar. 
1994da Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan Sankt-Peterburg psixologi 
A.E.Lichko, qiyin o'smirlar bilan ziddiyatsiz muloqot texnologiyasini yaratish 
uchun quyidagi xatti-harakatlarni ajratib turadi:
1. Jinoiy javobgarlikka tortilmaydigan xatti-harakatlarga aloqador bo'lmagan 
keng miqyosli jinoyatlardan iborat;
2. Daydilik, uydan qochib ketish; 
3. Erta alkogolizatsiya, giyohvandlikning turli shakllari; 
4. Jinsiy xulq-atvorni buzish; 
5. O'z joniga qasd qilish, xatti-harakati tajovuz bilan bog'liq bo'lgan hodisa, 
aniqrog'i, psixologik darajadagi autoagressiya va ijtimoiy darajadagi 
huquqbuzarlik va jinoiy xatti-harakatlar bilan bog'liq.

---

31 
Chet el psixologiyasida deviant xatti-harakatlar muammoli deb ataladi va uning 
ikki turini ajratib turadi: o'ziga qaratilgan, bu turdagi namoyishlar psixiatriya bilan 
shug'ullanadi va boshqalarga qaratilgan. Deviant xulq shakllari. Asotsial xulq