Microsoft Word dissertatsiya2017 — копия

Selenonim- Oy yuzasidagi har qanday alohida obyektning atoqli oti. 

Kosmonimika-osmon  jismlarining  nomi  boʻlib,  ular  yulduzlar,  sayyoralar 

planetalar nomi. Osmon  jismining oʻrnini oʻzgarishi  yerdagi vaziyatni  qadimdan 

ilm-fan ahllariga ayon boʻlgan. Kompas boʻlmagan vaqtdayulduzlarni moʻljal qilib 

savdo karvonlari kechayu-kunduz yoʻl yurishgan. Xalq ertaklarida qahramonlar oʻz 

yoʻllarini  kechqurunlari  yulduzlarga    ularning      joylashish    oʻrinlariga  qarab 

                                                             

1

Номшунослик масалалари. Тошкент.

 

---

71 

 

topishgani  bayon  etilgan.  Kosmonimlarning  oʻziga  xos  xususiyatlari  borligi    koʻp 

ijodkor  va  olimlarning    e’tiborda  boʻlganligi  hammaga  ma’lum.  Masalan,  VIII 

asrning  ikkinchi  yarmida  Xorazmda  yashagan  Muso  al-Xorazmiy  “Zij”  nomli 

astronomiya jadvalini yozgan. Forobiy esa astronomiyaga oid asarlar yozib, osmon  

jismlarining  oʻziga  xosliklarini  bayon  etgan.  Abu  Rayhon  Beruniy  zoʻr  astronom 

sifatida  “Astronomiya  kalidi”,  “Mas’ud  jadvali”  asarlari  bilan  oʻz  davrida  Oʻrta 

Osiyo  da  astronomiya  fanining  taraqqiyotiga  bebaho  hissa  qoʻshdi,  yerning 

yumaloqligi,  uning  tortish  quvvati  fasllarning  oʻzgarishi  yerning  va  boshqa 

planetalarning  quyosh  atrofida  aylanishi  toʻgʻrisidagi  ilmiy  fikrga  yaqinlashdi 

hamda astrologiyani fosh qildi.  XI asrning donishmandi Yusuf Xos Hojiboʻzining 

1069-1070  yilllarda    yozib  tugallangan.  “Qutadgʻu  Bilik’’nomli    73  ta  bobdan  

iborat  dostonining  muqaddimasida  yettita  planeta  toʻgʻrisida  maxsus  toʻxtalgan. 

1.Oy.2. Miirix -Mars 3. Zuhra- Venera 4.Quyosh 5.Aturod, Merkuriy 6.Mushtariy 

-Yupiter  7.  Kayvon  Saturn.  Ulugʻbek  nomi  bilanshuhrat  qozongan  Muhammad 

Taragʻay  “Zichi  Ulugʻbek”  nomi  bilan  mashhur    boʻlgan  astronomik    jadvali 

astronomiya  fanini  yangi  taraqqiyotpogʻonasiga  koʻtardi.  1018  ta  yulduzni  holati 

1

va  harakatini  oʻrganib  chiqdi.U  oʻzidan  oldin  oʻtgan    Erotosfen,  Gipparx, 

Ptolomiy  al-Bottoniy,  Ibn  Yunus,  Tusiy  va  boshqa  astronomlarning  bu  sohadagi 

muvaffaqiyatlarini  orqada qoldirgan.  Bularning  hammasi  mamlakatimizda olimlar 

astronomiyaga  jiddiy  e’tibor  qilishganini  tasdiqlaydi.  Hozirgi  kunda  astronomlar 

yangiyangi  osmon  jismlarini  zamonaviy  teleskoplar  bilan  topib,  nomlashmoqda. 

Osmon  jismlari  nomlarini  tadqiq  qilgan  rus  olimi  Y.A.Karpenkoning  

ta’kidlashicha,planeta  va  yulduzlarni  xudolar  nomi  bilan  atash  Sharqdan  kelib 

chiqqan boʻlib, faqat Arastu (er.av.384- 322 yillar) davriga kelgandagina  yunonlar 

yulduzlarni  oʻz  xudolari  nomi  bilan  atay  boshlaganlar  ”Avesto”  kitobidagi 

kosmonimlar  bu  fikrlarni  yanada  tasdiqlaydi.Yulduz  va  sayyoralarga  iloh  sifatida 

qarash,ularga  sigʻinish.  “Avesto”da  ham  muhim  oʻrin  egallaydi.  Kitobda  jami  21 

yasht  boʻlib,  bu  yashtlardan  bir  nechtasi  osmon  jismlariga  alqovlardan  iborat: 

                                                             

1

ДўсимовЗ.,ТиллаеваM. “Хоразм ономастикасинг шаклланиши”.

 

---

72 

 

’’Moh yasht’’ oyga, ’’Xurshid  yasht’’ va  “Mehr  yasht’’- quyoshga”, “Tiyr  yasht” 

“Siriyus  yulduziga,’’  “Vanant  yasht’’-  Antares  yulduziga  bagʻishlangan,ushbu 

osmon  jismlariga  sajda  qilingan,  sharaflangan.  ”Avesto”  ning  yettinchi  yashti 

boʻlgan “tiyr yasht”da buning isbotini topish mumkin:  

     Yulduzlarning hamrohi, 

      Tishtiriyaga namoz, 

      Somon yoʻli bagʻrida, 

      Somon yoʻli yulduzlariga,  

Bariga alqovimiz