Microsoft Word dissertatsiya doc

, «Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang 
yuz hayda»
maqolini ko’rib chiqsak. Agar dehqon qaysi bir sabab bilan kuzda yer 
haydamagan bo‘lsa-yu, bahorda qayta-qayta ekin maydonini haydagani bilan 
yaxshi hosil olmasa, yuqorida aytilgan maqol o‘z ma’nosida qo‘llangan bo‘ladi. 
Ammo biron shaxs tomonidan biron tadbirning amalga oshirilishi kechiktirilsa va 
keyingi harakatlar natija bermasa 
«Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang 
yuz hayda» 
maqoli misol sifatida qo‘llanilishi mumkin.Bu holatda u ko‘chma 
ma’noni anglatadi. Lekin ko’pincha maqollar mazmuniga ko‘ra ko‘chma ma’noda 
ko‘proq qo‘llaniladi. 
«Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas», 
«Chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas», «Burgaga achchiq qilib ko‘rpani 
kuydirma», «Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin»
kabi hikmatli so‘zlar 
ko‘pincha ko‘chma ma’nolarda ishlatiladi. Ingliz tilidagi maqollarni o‘rganish, bu 
janr namunalari mazmunan deyarli o’zbek tilidagi maqollar bilan bir xil ekanligini 
ko’rsatadi. Ammo bunday yaqinlikni bir xalq ikkinchi xalqdan maqolni 
o‘zlashtirganligi bilan izohlash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bizningcha, bunday yaqinlikni 
oddiy turmush tarzining o‘xshashligi, insonlar hayotidagi munosabatlarning 
yaqinligi va, umuman, hayotning ko‘p holatlarida bir xil vaziyat hosil qilishi bilan 
izohlagan ma’qulroq bo’ladi. Masalan:
O’zbekcha
” It hurar karvon o’tar “, 
inglizcha
 
“The dogs bark, but caravan goes 
on” yoki “When the cat is away, the mice will play” 
 
inglizcha
 “Mushuk yo’q 
bo’lsa sichqon bayram qiladi” 
yoki boshqa ma’nodoshi
 “Otning o’limi –itning 
bayrami” 
misollarini keltirishimiz mumkin.
 
Matallar ham shakl va mazmun jihatdan maqollarga juda o‘xshash janr 
hisoblanadi. Matallarning matni, hajmi, badiiyligi jihatdan maqollarga yaqinligini 
juda ko‘p olimlar tomonidan tasdiqlangan. Hatto ko’pchilik adabiyotlarda matal 
atamasi maqol bilan almashgan holda qo‘llanilishi ham ko‘zga tashlanadi. Odatda 
matallar so‘zlovchi nutqining ta’sirchanligini oshiradi, shaklan go‘zallashtiradi. 
Biroq maqol bilan matalni janr jihatdan o‘ziga xos shunday xususiyatlari borki, 
ularni hamisha bir-biridan farqlagan holda tasavvur qilish mumkin.Yuqorida 

---

22
ta’kidlab o’tganimizdek, maqollarda hayotda ro‘y bergan bir voqeaga 
umumlashtirilgan holda hukm chiqariladi. Bu hukm tasdiq yoki inkor ma’nosini 
bildiradi. Ayni paytda, xalq maqollari mazmunan tugal fikrga ega bo‘ladi va ular
har doim alohida qo‘llanilsa ham ma’no anglataveradi. Matallar esa so‘zlovchi 
nutqi tarkibining biron muhim qismi sifatida ishlatiladi va matallarni alohida 
qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, chunki ular mazmunan tugal fikr anglatmaydi.
Ilmiy adabiyotlarda maqol va matal tushunchasini bir-biri bilan 
chalkashtirish mavjud. Hatto «O`zbekiston Qomusi»da ham, bizningcha, «maqol» 
maqolasiga matal, «matal» maqolasiga maqol misol sifatida keltirilgan. Aytib 
o`tish lozimki, olib borilgan ilmiy kuzatishlar maqol va matal o`rtasida farq 
borligini ko`rsatmoqda. Jumladan, maqol alohida qo`llanganda tugal fikrni 
bildiradi va hayotda uchrab turadigan o`xshash lavhani izohlaydi. Matal alohida 
qo`llanganda, mustaqil ma`no ifodalamaydi va notiq fikrining badiiyligini oshirish 
uchun xizmat qiladi. Bu o`rinda bir misolni eslash maqsadga muvofiqdir. Xalqimiz 
orasida