Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 ta’sir etuvchi kuchlar. 
 
Mototsiklga ko‘ndalang kuchlar ta’sir etganda, stablizatsiya 
momenti vujudga kelmaydi, chunki mototsiklda og‘irlik kuchini qo‘yish 
yelkasi bo‘lmaydi. Mototsiklga yonlanma shamol ta’sir etganda yoki u 
burilishda harakatlanganda haydovchi sun’iy stablizatsiya momentini 
hosil qiladi. Bu uchun u ko‘ndalang kuch ta’siriga qarshi tomonga 
mototsiklni qiyshaytiradi. 
Avtomobilni tortish xususiyatlari 
deganda uning yo‘lda haydovchi 
bergan kerakli tezlik bilan harakatlanish va yo‘lning har qanday o‘tishi 
qiyin bo‘lgan qarshiliklarini yengib o‘tish xususiyatlari tushuniladi. 
Tortish xususiyati, dvigatel tirsakli valining aylanishlari diapazonida 
hosil qiladigan quvvati, transmissiyaning uzatishlar soni transmissiyasi 
agregatlariga ishqalanishga saqlanadigan energiya sarfiga bog‘liq 
bo‘ladi.

---

82 
Harakatlanish qarshilik kuchi 
harakat rejimi va yo‘l holatiga qarab 
juda katta chegarada o‘zgarib turadi. Avtomobilni o‘rnidan qo‘zg‘atishda 
juda katta inersiya kuchi vujudga keladi va uni yengish uchun yetak-
lovchi g‘ildiraklarga katta kuch kerak bo‘ladi. Gorizontal yo‘l qismida 
uncha katta bo‘lmagan tezlikda tekis harakatlanganda, qarshilik kuchi 
uncha katta bo‘lmaydi va uni yengish uchun kuch yetarli bo‘lmaydi. 
Hozirgi zamon avtomobil va mototsikllariga o‘rnatilayotgan ichki 
yonuv porshenli dvigatellar yetaklovchi g‘ildiraklarga kerak bo‘lgan 
barcha diapazondagi tortish kuchini ta’minlay bera olmaydi. Shuning 
uchun dvigatel va yetaklovchi g‘ildiraklar orasiga uzatmalar qutisi 
qo‘yiladi. U harakatlanish sharoitiga qarab yetaklovchi g‘ildiraklarga 
tortish kuchini oshirish yoki kamaytirish imkonini beradi. Past uzatmalar 
yetaklovchi g‘ildiraklarga katta tortish kuchini yetkazib beradi va bu 
avtomobilni o‘rnidan qo‘zg‘atishga yoki og‘ir yo‘l qismlaridan o‘tishga 
imkon yaratadi, yuqori uzatmalar esa katta tezlikda harakatlanishni 
ta’minlaydi. 
16-rasm. Avtomobilning kuch muvozanati. 
Tortish xususiyatlari quyidagi ko‘rsatkichlar bilan baholanadi: 

harakatlanishning eng katta tezligi; 

biror-bir tezlikka erishish uchun tezlikni oshirish vaqti; 

o‘rnidan biror-bir berilgan masofani bosib o‘tish vaqti yoki shu 
masofani tezlikni oshirish bilan o‘tish; 

---

83 

eng ko‘p balandlikka chiqa olish. 
Tortish xususiyatlari ko‘rsatkichlari ularni aniqlash sharoitiga 
bog‘liq 
bo‘ladi. 
Masalan, 
shamolga 
qarshi 
harakatlanganda 
avtomobilning tezligi shamolsiz havoga qaraganda ancha kam bo‘ladi. 
Yo‘lovchilari yoki yuki bo‘lgan avtomobilning yuksiz avtomobilga 
nisbatan ancha tezligi kam bo‘ladi. Shuning uchun avtomobil texnik 
tavsifnomasida u yoki bu ko‘rsatkich ko‘rsatilganda uning aniqlanish 
sharoiti alohida qayd etiladi. Masalan, eng katta tezlikni aniqlash uchun 
to‘la yoqilg‘i qo‘yilgan, bitta yo‘lovchi bilan avtomobil qattiq qoplamali, 
quruq gorizontal yo‘lda, shamolsiz havoda sinaladi.
Ma’lum bir tezlikkacha tezlikni oshirish shu tezlikni oshirish vaqti 
va uzatmalarini almashtirish uchun sarflangan vaqtga bog‘liq bo‘ladi. 
Hozirgi yengil avtomobillarning birinchi uzatmasida tezlikni oshirish 
vaqti 2,0-2,5 m/s2, to‘g‘ri uzatmada 0,8-1,5 m/s2ni tashkil etadi. Yuqori 
avtomobillarning dinamikasi pastroq bo‘lib, ular birinchi uzatmada 1,7-
2,0 m/s2 va to‘g‘ri uzatmada 0,3-0,5m/s2ga to‘g‘ri keladi. 
Avtomobil tezligini oshirib harakatlanish g‘ildirak bilan yo‘lning 
ishonchli tishlashishiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqori tortish xususiyatiga ega 
bo‘lgan avtomobilning yo‘l bilan tishlashishi yomon bo‘lganligi va 
g‘ildirak o‘rniga aylanganligi sababli tezlikni oshirish bilan yaxshi 
natijaga erishmasligi mumkin. 
Hozirgi zamon avtomobillari 15-20 sekundda 100 km gacha tezlikka 
erishadi. Sport avtomobillari va ba’zi yakka tartibda ishlab chiqarilgan, 
yuqori quvvatli dvigatellar bilan jihozlangan, tortish xususiyati yuqori 
bo‘lgan avtomobillar 100 km gacha tezlikka 6-8 sekundda erishishi 
mumkin. Bu avtomobillarning yuqori tezligi soatiga 200 km dan oshadi. 
Yuk avtomobillari turli yuklarni tashishga mo‘ljallangan bo‘lib, 
ularda yuqori dinamika va chaqqon harakatlanish asosiy sifat 
ko‘rsatkichi hisoblanmaydi. Shuning uchun yuk avtomobillarining texnik 
tavsifnomasida ma’lum tezlikkacha tezlikni oshirib erishish vaqti 
ko‘rsatilmaydi. Yo‘l sharoitiga yaxshi moslashish uchun, odatda, yuk 
avtomobillari ko‘p uzatmalar soniga ega. Masalan, “Zil-130” 
avtomobilining uzatmalar qutisida oldinga yurish uchun beshta uzatma 
bor. Shu bilan birga, ko‘p yengil avtomobillarning uzatmalar qutisi 
oldinga yurish uchun to‘rt yoki besh uzatmali bo‘ladi. 
Ayrim avtomobillarning transmissiyasiga uzatmalar sonini ikki 
barobarga oshiradigan qurilma o‘rnatiladi. Masalan, “MAN” va 
“KamAZ” avtomobillari uzatmalar qutisida ajratish qutisi, VAZ-2121, 
ya’ni “NIVA” avtomobilida demultiplikator, “Gaz-66” avtomobilidagi 

---

84 
taqsimlash qutilari (razdatchik) shunday qurilmalardir. Uzatmalar sonini 
keng tanlash imkoniyati haydovchiga yuqori tortish xususiyatiga ega 
bo‘lgan va yaxshi yonilg‘i tejash imkonini beradigan uzatmadan 
foydalanish imkonini beradi. 
Avtomobillarning eng yuqori balandliklardan o‘tish qobiliyati har xil 
tepaliklari mavjud bo‘lgan avtomobil poligonlarida aniqlanadi. 
Tepalikka yaqinlashgan avtomobil o‘rnidan birinchi uzatmada 
tepalikka chiqariladi. Avtomobil navbat bilan har xil nishablikka ega 
bo‘lgan balandlikdan chiqarilib, uning eng yuqori balandlikdan o‘tish 
qobiliyati aniqlanadi. 
Avtomobillarning foydalanish ko‘rsatkichlaridan biri ularning 
konstruktiv xavfsizligidir.