Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
Rtish=G a *

. 
 
Izoh: Bunda,
Rtish 
– tishlashish kuchi; 

– tishlashish koeffitsiyenti; 
Ga 
– 
avtomobilning og‘irlik kuchi. 
 
Tishlashish koeffitsiyenti yo‘l va shina holatini belgilaydi. Yo‘lning 
g‘adir-budurligi oshganda tishlashish koeffitsiyenti oshadi. Ishlatilgan 
shinaga nisbatan yangisining yo‘l bilan tishlashish koeffitsiyenti katta 
bo‘ladi.
Tishlashish koeffitsiyentining kattaligiga quyidagi faktorlar orqali 
belgilanadi:

shinadagi bosim;

harakatlanish tezligi;

yo‘l qoplamasining ho‘lligi;

shina va yo‘l harorati.
Avtomobilni tormozlashda xavfsizlik va mumkin bo‘lgan eng katta 
tortish kuchi yo‘l bilan g‘ildirakning tishlashishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Agar tortish kuchi tishlashish kuchidan kam bo‘lsa, yetaklovchi g‘ildiraklar 

---

80 
o‘rniga aylanmasdan dumalaydi. Agar yetaklovchi g‘ildiraklardagi tortish 
kuchi tishlashish kuchidan katta bo‘lib ketsa, avtomobilning yetaklovchi 
g‘ildiraklari o‘z joyida aylanib harakatlanishi mumkin. 
Tishlashish koeffitsiyenti yo‘l qoplamasining tipi va holatiga bog‘liq 
bo‘ladi. Qattiq qoplamali yo‘llarda tishlashish koeffisiyenti qiymati shina 
va yo‘lning mikronoteksliklari orasidagi ishqalanishga asoslangan 
bo‘ladi. Qattiq qoplama namlanganda tishlashish koeffitsiyenti sezilarli 
kamayadi. Bu tuproq mayda zarrachalari va suv aralashmasidan hosil 
bo‘lgan plyonkadan bo‘ladi. Plyonka ishqalash yuzalarini ajratib, shina 
va qoplamaning o‘zaro hamkorligini susaytiradi, natijada tishlashish 
koeffitsiyenti kamayadi. Yo‘lda shinaning sirpanishida ularning kontakt 
zonasida elementar gidrodinamik pona hosil bo‘lishi mumkin, u 
proyektorning qoplamadan ko‘tarilishiga olib keladi. Bunday joyda shina 
va yo‘lning kontaktini suyuqlik ishqalanishi almashtirib, tishlashish 
koeffitsiyenti eng kam ko‘rsatkichda bo‘ladi. Deformatsiyalanadigan 
yo‘llarda tishlashish koeffitsiyenti tuproq xususiyatiga bog‘liq. Yetak-
lovchi g‘ildirak proyektori chiziqlari tuproqqa botib, yo‘l bilan 
g‘ildirakning yaxshi tishlashishini ta’minlaydi. 
Tishlashish koeffitsiyenti qiymatiga, shuningdek, shina protektorining 
naqshlari ham ta’sir qiladi. Yengil avtomobillar shinalari mayin naqshli 
bo‘ladi. U qattiq qoplamali yo‘llarda yaxshi tishlashishni ta’minlaydi. 
Yuk avtomobillari va yuqori o‘tuvchanlikka ega bo‘lgan 
avtomobillar shinalarining protektor naqshlari yirik va baland bo‘ladi. 
Bunday yirik va baland naqshlar tuproqli yo‘llarda tuproqqa kirib, yo‘l 
bilan tishlashishni yaxshilaydi. 
Tishlashish koeffitsiyenti qiymati shinaning yo‘lga nisbatan 
sirpanish tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Dumalamasdan sirpanish (g‘ildirak 
blokirovka bo‘lib qolishi) paytida tishlashish koeffisiyenti taxminan 
15%ga kamayadi. Shuning uchun g‘ildirak aylanib turganda blokirovka 
arafasida tormozlash blokirovka bilan tormozlangandan ancha unumli 
bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi paytda zamonaviy avtomobillarning 
tormoz tizimida albatta ABS (antiblokirovachnoye sistema)lar, ya’ni 
g‘ildiraklarni sirpanishdan oldini oluvchi qurilmalar o‘rnatiladi. 
Shinaning yo‘l bilan tishlashishi harakatlanish xavfsizligi nuqtai 
nazaridan juda katta ahamiyatga ega. U sirpanishsiz harakatlanganda 
tormozlash mumkinligi va uning shiddatini belgilaydi.
Sirpanchiq yo‘llarda tishlashish koeffitsiyentining yetarli bo‘lmagani 
yo‘l-transport hodisalarining asosiy sababi hisoblanadi. 
Yonlanma (ko‘ndalang) tishlashish koeffitsiyenti xuddi shunday 

---

81 
faktorlarga bog‘liq bo‘ladi (odatda uni 0,7 deb qabul qiladilar). 
Tishlashish koeffitsiyenti yetarli bo‘lmagani o‘rtacha 16%, noqulay 
yil fasllarida 70% gacha yo‘l-transport hodisalarining sababchisi bo‘ladi. 
Yo‘l qoplamalarining sirpanchiq bilan kurashi xalqaro komissiya 
tomonidan harakatlanish xavfsizligini ta’minlaydigan tishlashish 
koeffitsiyenti 0,4 dan kam bo‘lmasligi belgilangan. 
Mototsikllarning harakati ham, tortish kuchi va harakatlanishga 
qarshilik ko‘rsatuvchi kuch va inersiya kuchi ta’siri ostida bo‘ladi. Ular 
orasidagi munosabat xuddi shu harakatlanish muvozanati tenglamasi 
bilan ifodalanadi. Masalan, avtomobilga ko‘ndalang kuch ta’sir etganda, 
u stabilizatsiya momenti vujudga kelishi uchun o‘z turg‘unligini saqlab 
qoladi. 
 a) b) 
15-rasm. Burilishda avtomobil va mototsiklga