Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

Kuchaytirgich 
– g‘ildiraklarni burishga sarflanadigan kuchni 
kamaytiradi, natijada avtomobilning boshqarilishini osonlashtirib, yengil 
va qulay burilishni ta’minlaydi. Kuchaytirgich avtomobil notekis yo‘ldan 
yurganda rul chambaragiga ta’sir etadigan turtkini yumshatadi va 
avtomobilning katta tezlikda harakatlanishi xavfsizligini oshiradi. 
Masalan, boshqariluvchi g‘ildiraklardan biri shikastlansa, avtomobilning 
to‘g‘ri chiziqli harakatini va turg‘un holatini saqlab qolishga imkon 
yaratadi. Shuning uchun hozirgi paytda tezyurar yengil avtomobillarning 
(Nexia) rul boshqarmasi ham kuchaytirgich bilan jihozlangan. 
Avtomobilning o‘tuvchanligi 
deganda yo‘lning notekis va o‘tish qiyin 
bo‘lgan joylardan kuzovning pastki qismini tegdirmasdan harakatlana 
olish xususiyatiga tushuniladi.

Avtomobilning o‘tuvchanlik qobiliyati ikki guruh ko‘rsatkichlari 
bilan baholanadi:

o‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichlari; 

o‘tuvchanlikning tayanchi – tishlashish ko‘rsatkichlari. 
Geometrik ko‘rsatkichlar 
yo‘l notekisliklariga avtomobil qismlarini 
tegishi, tayanch tishlashish ko‘rsatkichlari esa o‘tishi qiyin yo‘l qismlari 
va yo‘lsiz joylarda harakatlana olish xususiyati bilan baholanadi. 
O‘tuvchanlik bo‘yicha barcha avtomobillarni 3 guruhga bo‘lish 
mumkin:

umumiy ishlarga mo‘ljallangan avtomobillar (g‘ildirak formulasi 
4x2 va 6x4); 

yuqori o‘tish qobiliyatli avtomobillar (g‘ildirak formulasi 4x2 va 
6x4); 

o‘ta yuqori o‘tish qobiliyatli avtomobillar, maxsus komponovka va 
konstruksiyaga ega bo‘lganlar. Ularning barcha g‘ildiraklari yetaklovchi 
ko‘p o‘qli bo‘ladi; 

---

65 

gusenitsali yoki yarim gusenitsali;

Avtomobil – amfibiya va boshqa turdagi yo‘lsiz sharoitlarda 
harakatlanishga mo‘ljallangan maxsus avtomobillar. 
O‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichlarini ko‘rib o‘tamiz. 
Eng past nuqta II – bu avtomobilning eng past nuqtasi bilan 
yo‘lgacha bo‘lgan masofa. Bu ko‘rsatkich avtomobilning harakat 
yo‘nalishiga 
joylashgan 
to‘siqlarga 
urilmasdan 
harakatlanishini 
belgilaydi.
 
13-rasm. O‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichi. 
O‘tuvchanlikning bo‘ylama va ko‘ndalang radiuslari ko‘rsatkichlari 
bilan belgilanib, bu avtomobilning bazasi (koleyasi) ichida joylashgan 
eng pastki nuqta va g‘ildiraklarga tegizib chizilgan aylana radiuslariga 
tengdir. Yo‘lida joylashgan to‘siqlarning balandligi va qiyofasi 
avtomobilning o‘tuvchanlik qobiliyatini belgilaydi. Ular qancha past 
bo‘lsa, avtomobilning ularga tegmasdan o‘ta olish qobiliyati shuncha 
yuqori bo‘ladi.
Oldingi va orqadagi osilish burchaklari, yo‘l yuzasi va oldingi yoki 
orqa g‘ildiraklar va avtomobilning oldi yoki orqasidan osilib turgan 
qismining eng past nuqtasidan o‘tkazilgan urinma orasidagi burchaklar 
o‘tuvchanlikni belgilab beruvchi ko‘rsatkichlardir. 
Avtomobil o‘ta olishi mumkin bo‘lgan ostonaning eng balandligi 
yetaklanuvchi g‘ildiraklar uchun g‘ildirakning 0,35-0,65 radiusga teng.
Ayrim holatda ostonadan o‘ta olmaslikka avtomobilning tortish 
imkoniyati yoki yo‘l bilan tishlashish sifati sabab bo‘lmasdan, balki 
osilish burchagining kichikligi yoki eng past nuqtaning yo‘lga tegishi 
sabab bo‘lishi mumkin. Bu, ayniqsa, osilish (sves) burchagi kichik 
bo‘lgan shahar va shahar atrofi avtobuslari uchun xarakterlidir. O‘tish 

---

66 
uchun kerak bo‘lgan eng kam kenglik avtomobilning kichik radiusda 
burilishini baholaydi (Masalan, karyerlarda yuklash maydonchalarida).
Gorizontal tekislikda mashina harakati yo‘nalishini o‘zgartira 
olishiga alohida undan foydalanish xususiyati sifatida qaralishi mumkin. 
Tirkama yoki yarim tirkama bilan ishlaganda avtomobil harakati 
yo‘nalishining 
o‘zgartirish 
ko‘rsatkichi 
yomonlashadi, 
chunki 
avtopoyezd harakatlanish bo‘lagining kengligi yakka avtomobilnikidan 
katta bo‘ladi. Bunda o‘tuvchanlikning tayanch tishlashish ko‘rsatkich-
lariga quyidagilar kiradi: 

maksimal tortishi kuchi; 

past uzatmada avtomobil hosil qilishi mumkin bo‘lgan eng katta 
tortishish kuchi; 

tishlashi og‘irligi avtomobilning yetaklovchi g‘ildiraklariga to‘g‘ri 
keladigan og‘irlik kuchi. 
Tayanch yuzaga shinaning nisbiy bosimi, shinaga vertikal yukning 
kontakt yuzasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich avtomobil 
o‘tuvchanligi uchun katta ahamiyatga ega. Nisbiy bosim qancha kam 
bo‘lsa, tuproq shuncha kam yemiriladi, g‘ildirak izining chuqurligi shun-
cha kam bo‘ladi, dumalash qarshiligi kamayib avtomobilning 
o‘tuvchanligi yuqori bo‘ladi. 
Izning izga tushish koeffitsiyenti oldingi g‘ildirak izining orqa 
g‘ildirak iziga nisbati bilan aniqlanadi. Oldingi va orqa g‘ildirak izlari 
to‘la mos tushganda orqa g‘ildirak oldingi g‘ildirak izidan yurgani uchun 
dumalash qarshiligi eng kam bo‘ladi. Oldingi va orqa g‘ildirak izlari mos 
tushmaganda oldingi g‘ildirak qoldirgan iz devorlari orqa g‘ildirak 
yemirishi uchun qo‘shimcha energiya sarflanadi. Shuning uchun yuqori 
o‘tuvchanlikka ega avtomobillarning orqa o‘qiga shina o‘rnatiladi va shu 
bilan dumalash qarshiligi kamaytiriladi. 
O‘tuvchanlik ko‘p jihatdan avtomobil konstruksiyasiga bog‘liq 
bo‘ladi.
 
Avtomobillarga yuqori ishqalanishli differensial yoki g‘ildirak-
lararo hamda o‘qlararo blokirovka qilinadigan differensiallar o‘rnatilishi, 
tuproq bilan yaxshi ilashadigan keng profilli shinalardan foydalanish 
o‘tuvchanlikni yaxshilash uchun qilinganligiga misol bo‘la oladi.