Microsoft Word Атажанов Жасур Диссертация doc

1.3. Maxsus jismoniy mashqlarning kichik maktab yoshidagi o‘quvchilari 

sog‘ligiga ta’siri. 

Suyak  skileti,  tayanch  harakat  va  nerv  mushak  apparatlari  tanani  xayotiy 

tizimini ishlashni ta’minlashga qaratilgan ustki xajmini shakllantiradi. 

Nafas olish va ko‘p aylanishlarni sigimi xajmini shakllantiradi. Huruj, yurak 

urishi,  yurak  atrofidagi  og‘riqlar    (kordio  retseptorlar)  tizimi  funksional  faoliyat, 

rivojlanadi  mukammallashadi.  Tayanch  -  harakat  nerv  mushak  aparatlari  orqali 

muvofiqlashadi.  Qon  aylanish  yurakni  qon  bilan  to‘lish  sifati  va  qonni  kislarod 

bilan to‘lishi kichik oralig‘i ko‘krak kletkasini shakli, umurtqalarni qomat shakliga 

---

19 

 

bog‘liq.  

Suyak,  mushak  organlari  tezlikda  rivojlanadi  va  o‘sadi,  mustaxkamlanadi. 

Qomatni  jismoniy  tarbiya  vositalari  orqali  tarbiyalash  va  tuzatish  mumkin, 

chiniqish esa kasalliklarni kamayishiga olib keladi.  

Jismoniy  mashqlarni  salomatlikni  tiklash  maqsadida  qo‘llash  uchun  tibbiy-

biologik tomondan asosli ravishda berish kerak bo‘ladi, bunda tanani ayrim qismi 

tizimini  emas,  balki  tanani  barcha  qismlarini  birdamligini  hisobga  olish  kerak. 

Mukammal  barkamol  sog‘lom  avlodni  shakllantirishda  jismoniy  tarbiya  mal’um 

darajada o‘z o‘rniga ega, undan o‘sish va rivojlantirishda foydalanish zarur.   

4-9 sinf o‘quvchilarini tibbiy ijtimoiy kuzatish o‘tkazilganda, aynan noqulay 

iqlim sharoitida yashovchi o‘quvchilar tanlab olindi, ularda doimiy kun tartibining 

buzilishi  o‘z  tasdig‘ini  topdi.  Ko‘pchiligi  jismoniy  mashqlar  bilan 

shug‘ullanmaganliklari  aniqlandi.  Ularda  yuqori  darajada  charchash,  bosh 

aylanish, tayanch harakat apparatining buzilishi bilan umumiy xolsizlik aniqlandi, 

7-8  va  12-13  yoshdagi  100  nafar  o‘quvchi  kuzatildi  ularda  tayanch  harakat 

apparatlarini buzilishda noqulay ekologiyaning ta’sir qilishi tasdiqlandi. Jismoniy 

mashqlar  bu  ekologik  noqulay  xududda  yashovchi  aholini  kasalliklarini  oldini 

oluvchi yo‘llardan biri ekanligi o‘z tasdig‘ini topdi.  

Ilmiy-uslubiy  adabiyotlarni  tahlili,  ko‘p  sonli  pedagogik  kuzatishlar 

ko‘rsatishicha, jismoniy mashqlar va xarakatli o‘yinlarda zarur natija - bu bolalar 

uchun shodlik va his-tuyg‘uni ko‘tarilishi hisoblanadi (E.A.Timofeeva, 2009). 

Maktabda maxsus jismoniy mashqlar va harakatli o‘yinlar jismoniy madaniyat 

darslari va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qo‘llaniladi. 

Shunday  qilib,  E.A.Timofeyeva  (2009  y.)

 

fikricha,  turli  yo‘nalishdagi 

jismoniy  mashqlar  va  harakatli  o‘yinlar  harakat  sifatini  mukammallashtirishda 

umumlashgan eng muvaffaqiyatli vositadir. Ular katta darajada jismoniy sifatlarni 

takomillashib borish imkoniyatlarini yaratadi.  

Maxsus  jismoniy  mashqlarni  qo‘llashdan  maqsad  malaka,  ko‘nikmalarni 

egallash  yangi  uslublarni  tizimlashtirish,  tezkor  o‘zgaruvchan  sharoitlarda 

---

20 

 

bolalarga nisbatan yangidan-yangi talablar qo‘yilayotganligini hisobga olgan xolda 

mashqlarni  mayda  qismlarini  ham  o‘zlashtirib  olish,  harakatlar  texnikasini 

chuqurroq o‘rganish, bir harakat turidan ikkinchi harakat turiga yengil o‘ta olish, 

keyingi  mashqlar  uchun  mos  texnik  uslublaridan  foydalana  bilishga  o‘rgatadi. 

Harakat  faliyatlarini  mukammallashtirish  bosqichida,  mashq bajarish sharoitlarini 

bir  qancha  marta  takrorlanishi  o‘quvchilarda  tejamkorlik  bilan  harakat  qilish 

qobiliyatini    va  o‘rganilayotgan  harakatlarni  maqsadga  muvofiq,  tugallangan 

xolatda o‘rganish kerakligini ta’minlaydi. 

Bir  vaqtning  o‘zida  maxsus  jismoniy  mashqlar  ta’sir  qiluvchi  omil  sifatida 

ijobiy  axloqiy  va  irodaviy  sifatlarini  tarbiyalovchi  yo‘nalishga  egadir.  Maxsus 

jismoniy  mashqlardan  foydalanish  faqat  foydali  bo‘lishi  mumkin  qachonki  aniq 

sharoit  hisobga  olingan  holda  bajarilsagina  (I.V.Chupaxa)  jismoniy  tarbiyaga 

qo‘yilgan talablar qatorida bolani birinchi qadam bosish ko‘nikmasini bola hayoti 

tajribasini  o‘yinlar  orqali  egallaydi  deb  ko‘rsatadilar.  ‘O’yin  harakatlari 

mo‘ljallashtirish  mexanizmlarini  rivojlantiradi,  turli  narsalar  bilan  bajariladigan 

jarayonlar  tajribasini  kengayishi,  ruhiy  sifatlarini  o‘stiradi.  O’yin  xar  bir  kishini 

tabiiy  harakat  extiyojlarini    va  ijodiy  faoliyatlarini  qoniqtiradi,  jismoniy  xolatiga 

katta  ta’sir  qiladi.  Doimiy  o‘yin  sharoiti  o‘zgarib  turuvchi  sharoitda  hatti-

harakatlarni  tanlash  ongida  keng  yo‘nalishdagi  mexanizmlarni  nazorat  qilish 

zarurligini  taqazo  qiladi  va  harakatlarni  boshqarishda  barcha  tana  a’zolarini 

faoliyati aynan markaziy nerv tizimi faoliyatini nazorat qiladi (22).  

T.A.Tarasova (2005  y.)  fikricha, o‘yin  faoliyati  mukammal  va ko‘p tomonli 

harakatlar  bilan  farq  qiladi.  Ularda  qoida  asosan  tayanch-harakat  apparatlarini 

garmonik  (har  tomonlama)  rivojlanishiga  ta’sir  qiluvchi  mukammal  mushak 

apparatlarini to‘liq ishga jalb qilinadi.  

V.I.Dubrovskiy  (2000  y.)  fikriga  ko‘ra,  o‘yin  ta’siri  agarda  u  ochiq  havoda 

o‘tkazilsa  oshib  boradi:  o‘rmonda,  suvda  o‘tkazilishini  mashg‘ulotlar  tanani 

chidamliligini oshiradi va salomatligini mustaxkamlashga asos bo‘ladi.  

Tabiatni  tabiiy  omillaridan  to‘liq  foydalanish  bolani  o‘sish  va  rivojlanishida 

---

21 

 

juda muhum ahamiyat kasb etadi.  

Ya.S.Voynbaum  (2002  y.)  katta  e’tiborni  o‘g‘il  va  qiz  bolalar  bilan  7-10 

yoshlarida  jismoniy  mashqlarni  tashkil  qilishda  ularni  tanasini  tashqi  sharoitlar 

ta’siriga kuchli ekanligi va tez charchash ko‘rinishiga ega ekanligini hisobga olish 

zarurligini ifodalaydi. Bu yoshda suyaklar qotishi hali tugallanmaydi. 

Yumshoq  hujayralar  to‘plami  suyaklarda  katta  egiluvchanlikni  ifodalaydi, 

aynan  umurtqada  bu  holat  seziladi.  Orqa  mushaklar,  qorin  mushaklari  ma’lum 

holatda  past,  shuning  uchun  turli  jismoniy  mashqlar  katta  ahamiyat  kasb  etadi. 

Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilar  o‘yinlarda  harakat  faollikni  ko‘rsatish 

imkoniyatiga  ega,  aynan,  qachon  sakrash,  yugurish  va  boshqa  harakat  faoliyati 

zarur  bo‘lgan  davrlarda,  ko‘p  kuch  va  energiya  yo‘qotishni  talab  qiladigan 

vaziyatda,  ular  qisqa  muddatli  to‘xtashlar  bilan,  faol  dam  olish  bilan  o‘rin 

almashadilar (32). 

Ko‘pgina  tadqiqotchilarning  fikrlariga  ko‘ra  asosan  jismoniy  mashqlar  va 

harakatli  o‘yinlar  tarqalgan  holda  yugurishlar,  to‘g‘ri  yo‘l  bo‘ylab,  yo‘nalishni 

o‘zgartirib, “etib olish-qochish” turdagi o‘yin bilan, bir oyoqda yoki ikki oyoqda 

sakrash o‘yini, shartli to‘siqlar va narsalardan sakrash o‘yinlari bilan ifodalanadi.  

M.A.Runova (2002 y.) ko‘rsatmasiga asosan barcha harakatli o‘yinlar tanaga 

teng  ma’noli  ta’sir  ko‘rsatishi,  uni  barcha  qismlar  faoliyatini  oshirish,  bolani 

o‘sishi va rivojlanishiga ta’sir qilishi kerak. Harakatli o‘yinlar jismoniy madaniyat 

darslarida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni barcha yosh xususiyatlariga mos 

holda qo‘llanilishi kerak. 

Ularni  tez  bajaruvchanligini  aniqlashda,  bolani  bu  yoshda  tanasi  o‘sishni 

davom  qildiradi  va  o‘sadi,  ya’ni  bu  jarayonda  bola  tanasi  energiya  zaxirasini 

ma’lum bir qismini isrof qiladi. 

Kichik  maktab  yoshidagi  bolalarda  maxsus  jismoniy  mashqlar  bajarish 

davomida  asosiy  harakatga  xos  turli  malakalar  shakllanadi  va  murakkablashib 

boradi  (yugirishda,  sakrashda,  uloqtirishda,  tirmashib  chiqish  kabilarda). 

Mashqlarni bajarish davomida juda tezlikda vaziyatni o‘zgarishi bolalarga ma’lum 

---

22 

 

bo‘lgan  harakatlardan  foydalanishga  o‘rgatadi,  ma’lum  vaziyatga  qarab  harakat 

qila  oladilar.  Bularni  barchasi  harakat  malakalarini  mukammallashib  borishida 

ijobiy ta’sir qiladi.  

Shunday qilib maxsus jismoniy mashqlar umumlashgan tarbiya vositalaridan 

biridir.  Ular  shug‘ullanuvchilarni  har  tomonlama  jismoniy  tayyorgarligini,  tana 

omillarini va xarakterini shakllantirishga yo‘naltirilgandir.