Microsoft Word Astanaqulov Asliddin 2


Orol dengizining ekologik ahvoli



Download 2,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/19
Sana14.01.2022
Hajmi2,23 Mb.
#361870
TuriReferat
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
ekologik muammolar (1)

 


Orol dengizining ekologik ahvoli 

Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda 

balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion  maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv 

rejimini  unga  kuyiladigan  Amudaryo,  Sirdaryo,  er  osti  suvlari  hamda  otmosfera 

yonilgilari  tushishi  va  yuzadan  suvning  buglanishi  tashkil  etadi.  qadimgi  tarixiy 

davrlarda  dengiz  sathining  1,5  -  2,10  o`zgarishi  tabiiy  iqlim  hususiyati  bilan  bo`liq 

bo`lib,  suvning  hajmi  100  -  150  kub  km,  suv  sathi  maydoni  -  4000  kv,  km  ni  tashkil 

etgan. 


Sug`oriladigan  dexkonchilikning  rivojlanishi  natijasida  su`orilishga  foydalaniladigan 

kaytmas  suvlar  va  kurkchilik  yillari  Amudaryo  va  Sirdaryoning  deltasiga  kuyiladigan 

suv  miqdori  kamaydi.  Shunday  qilib,  hozirgi  vaqtda  dengizning  sathi  1961  yilga 

nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 

2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180- 

200  gG`l  kutariladi.  Schozirgi  kunda  dengiz  sathining  pasayishi  yiliga  80  -  110  sm 

tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2 

tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati  yomonlashadi, 

hamda  ichish  uchun  yaroksiz  bo`libqoladi.  Ekologik  tizmlar,  o`simlik  va  hayvonlar 

chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa  

o`z  ichiga  shimoliy  garbiy  kizil  kum,  Zaungao`z,  Kora  kum,  Janubiyustyurt  va 

Amudaryo  delütasikabi  landshaft  komplekslarini  oladi.  Orol  bo`yining  umumiy 

maydoni  -  473  ming  km2  bo`lsa,  uning  Janubiy  qismi  245  ming  km2  tashkil  etadi. 

Bunga  KKR  hududi,O`zbekistonning Xorazm  viloyati,  Turkmanistonning Toshavvo`z 

vilochtlari  kiradi.  Orol  va  orol  bo`yida  sodir  bulayotgan  jadal  ravishdagi  chullanish 

hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan 

baxolash  ancha  qiyinchilikalrga  duch  kelmoqda.  Dengiz  tubining  ochilishi  va  daryo 

delütalarining  qurishi  hisobiga  cho`l  maydonlari  kengaymoqda.  Ochilib  qolgan  1  mln 

ga  maydon  yuzasi  mayda  tuz  zarrachalari  bilan  koplanib  yangi  shakldagi  kum 

qoplamlarini hosil qiladi.  




joylashgan.  Turkmanistonning  suv  xo`jalik  tumanlaridamurakkab  meliorativ  holat 

kelib  chikmoqda.  Amudaryo  va  Sirdaryoning  kuyi  okimlarida  ko`pchilik  maydonlar 

konikarsiz  meliorativ  ahvoli  bilan  3  va  4  katigoriyaga  mansub  erlar  hisoblanadi, 

shurlangan,  kuchli  shurlangan  maydonlar  35-  70  %  tashkil  etadi.  Tuproq-larning 

shurlanishi  hisobiga  kishlk  xo`jalik  maxsulotlari  hosili  O`zbekistonda  -  30%, 

Turkistonda  40  %,  Kozoxistonda  -  33%,  Tojikistonda  -  1990  Kirgizistonda  -  20  % 

pasayib  ketdi.  Kuchli  shurlangan  er  osti  suvlarning  joylashishi,  chullanishi  jarayonini 

kuchaytirmoqda.  Amudaryo  av  Sirdaryo  kirgoklarini  pasayish  natijasida  daryolarning 

kuyi  qismida  suv  toshkinlarini  akmaytirib  yuboradi.  Bu  o`z  navbatida  tukay 

o`simliklari  maydonlarini  qisqarishiga,  ilgari  gumusga  boy  bo`lgan  utloki  -  botqoqli 

tuproqlar  unumsiz  utlok  takir  cho`l,  kumli  tuproqlarga  aylanishga  olib  keladi. 

Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli 

kasalliklarni  tarkatuvchi  kemiruvchilar  bilan  tulib  bormoqda.  Orol  bo`yining  sanitar  - 

epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 

67  %  ni  tashkil  etadi.  Aholini  yarmi  ifloslangan  ochiqsuv  havzalaridan  foydalaniladi. 

Orol  dengizini  saqlab  qolish  mumkinmi?  Orol  muammosini  asosi  uni  dengiz  sifatida 

saqlab  qolish  tashkil  etadi.Shuni  ta'kidlash  lozimki  Orol  o`z  tarixi  davomida  ilmiy 

ma'lumotlarga  karaganda  ko`p  marta  o`z  shaklini  o`zgartirganini  va  ko`rib  qolgani 

ma'lum.  Orol  dengizining  dastlabki  absolyut  balandligini  tiklash  uchun  ming  kub  km 

dan ortiq suv kerak bo`ladi. 

О   

ДЕН  Orol  dengizi  muammosi  xam  dikkatga  sazovordir.Orol  dengizi  80-yillarda 



ayniksa  kuriy  boshladi

Xozirgi  vaktda  Urta  Osiyoni  umumiy  muammosiga  aylanib 



kolgan.  Dengiz  xozirda  "ulik  dengiz"  deb  xisoblanmokda.  Tirik  organizm  dengizda 

deyarli  yuk.  Dengizning  kurigan  soxillaridagi  tuplanib  kolgan  erdagi  tuzlar  shamol 

esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi 

axolida  suv  muammosiga  duch  kelinmokda.Bundan  tashkari  deyarli  Orol  dengizining 

yarmi kurib kolayotganidan, xech kim kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el 

mablaglari  ajratilgani  bilan  usha  mablag  dengizga  xarajat  kilinishini  xech  kim  uz 

nazoratiga  olmayapti.  BUndan  kelib  chikadiki  mablaglar  usha  erga  "etmayapti".  Buni 

kiska  kilib  shunday  ta'riflash  mumkinki,  Urta  Osiyo  mamlakatlarida  kurgokchilik 




vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka 

kadalganida"  anglab  etishadi.  Afsuski  Orol  dengizi  kurib  kolgandan  sung  bu 

muammoni  echish  yullari  kidiriladi.  Orol  dengizining  kurishining  asosiy  sababi  bu 

xujalik  extiyojlariga  ishlatilishi  ya'ni  paxta,  bugdoy  sugorilishiga  Amudaryo  va 

Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu 

tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan  

 

 

  



 

Orol dengizining kurinishi 

  

Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud. 



1.

 

Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga qaytarish zarur.  



2.

 

2.  Orol  dengizini  sathini  barqaror  bir  sathida  saqlab  bulmaydi,  shuning 



uchun uni to`liq qurishi mukarrar. 

3.

 



3.  Orol  sathini  ma'lum  bir  sathda  saqlab  qolish  mumkin  va  uni  amalga 

oshirish mumkin. 

4.

 

Birinchi  fikr  1986G`87  yillarda  Uzbekiston  yozuvchilar  uyushmasi  a'zolari 



tomiridan va boshqa kardosh respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.  


5.

 

Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va su`orishga sariflash 



kerak, dengizni kutkarib bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda. 

6.

 



Uchinchi  fikr,  Orol  muammosi  bilan  maxsus  shugullangan  olimlar  va 

mutaxassislar  tomonidan  kutarilgan.  Ular  o`z  fikirlarini  ushbu  muammo  ustidan  olib 

borgan.  Ko`p  yillik  ilmiy  izlanishlari  aosida  tushuntirib,  dengizni  barcha  ekologik  va 

ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan holda uning sathini ma'lum mutloq 

balandlikda  saqlab  qolish  mumkinligini  isbotlab  berdilar.  Orol  dengizini  dastlabki 

mutlok balandlikka (53 ) m kutarishning iloji yo`q. Orol sathini bir mutlok balandlikda 

saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir necha fikirlar o`rtaga tashlanmoqda.  

7.

 



"  Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni: 

8.

 



"  Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni  

9.

 



"  Ba'zilari  Amudaryo  va  Sirdaryo  boshlanishi  mo`zliklarini  17  ming  km2 

eritib  yuborishni ko`pchilik  maslaxat berdilar. Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92 

ta,  72-  O`zbekistonda)  suvni  daryolarga  ochib  yuborishni  o`rtaga  tashlagan.  Bulardan 

tashqari  ba'zi  mutaxassislar  Orol  dengizi  ostida  taxminan  1-1,5  ming  m  chuqurlikda 

Orolning  1961  yilga  kadar  bo`lgan  suv  hajmiga  nisbatan  4  barobar  va  undan  ham 

ko`prok  mikdrdagi  er  osti  suvlari  mavjud  ushbu  suvlarni  buglanish  yo`llari  bilan  bir 

necha  skvojinalar  (burgular)  orqali  dengizga  kutarib  chiqish  mumkinligini 

ko`rsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 kmG`kub suv kerak 

-  100  kmG`kub  suvni  er  ostidan  chiqarish  uchun  600  ming  ta  skvijina  kerak. 



Unga 100 mlrd sum mabla` kerak. 

600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi. 



700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum 

pul kerak.  

600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak. 



600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur kerak. 

42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur kerak. 



Lekin  O`zbekiston  respublikasi  2005  yildan  boshlab  dengiz  atrofida  18-20000  ta 

skvijina  kazish  kerak,  bunga  30  mln.tonna  truba  kerak  bo`ladi.  Shunday  qilib  Orol 

sathini  ma'lum  bir  mutlok  balandlikda  saqlab  qolishning  birdan-bir  yo`li  ushbu 



xafzaning  o`zida  mavjud  bo`lgan  suv  rezerflarini  saqlab  qolishdir.  Orolga  xar  yili 

kamida  20  kmG`kub  suv  kuyilib  turish  kerak.  Xush  ana  shu  20  km  suvni  kayerdan 

topish  kerak.  Ma'lumki  su`orish  uchun  90  %  suv  sarf  bo`ladi.  Uning  foydali  ish 

koiffitsenti  0,63  ga  teng.  Agarda  ushbu  ko`rsatkichga  0,80  ga  etkazilsa  ancha  suv 

jamgariladi.  Demak,  asosiy  e'tiborni  suv  yo`qotishni  iloji  boricha  kamaytirishga 

karatish kerak. 

Orol  dengizining  qurib  borish  xavfi  g’oyat  keskin  muammo,  aytish  mumkinki,  milliy 

kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi.  

Orol  tangligi  insoniyat  tarixidagi  eng  yirik  ekologik  va  gumanitar  fojialardan  biridir. 

Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’siriga qoldi. 

 


Download 2,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish