Microsoft Word 5-маъруза doc

O`zaro ta`sir
yoki bog`lar 
Bog`lanish energiyasi, 
kJ

mol` 
Bog` uzunligi, nm 
Ion bog`lar 
590-1050 
- 
II.4.1- расм. 
Макромолекулаларнинг ўзаро 
таъсирлашиш энергиясини (Е) 
масофага (r) боғлиқлиги: 
1-ковалент боғ;
2-водород боғ;
3-Ван-дер- Ваальс ўзаро 
таъсирлашиш

---

Kovalent bog`lar 
335 
0,152-0,154 
Metall bog`lar 
110-350 
- 
Vodorod bog`lar 
< 50 (odatda 13-30) 
0,25-0,32 
Van-der-vaal`s 
ta`sirlashishlar: 
 orientatsion 
 induktsion 
 dispersion
 
 
< 20 
< 2 
< 40
 
 
0,35-0,5 
0,35-0,5 
0,35-0,5 
Induktsion, ya`ni deformatsion o`zaro ta`sirlashishlar qutblangan va 
qutblanmagan molekulalar o`rtasida ro`y beradi. Bunda qutblanmagan molekulada 
dipol` ta`sirida elektronning siljishi amalga oshadi. Natijada majburiy hosil 
qilingan dipol` o`zini qutblangan elementlar kabi tutadi va qutbiy molekula bilan 
orientatsion o`zaro ta`sirlashish tamoyili bo`yicha, ammo kichikroq energiya bilan 
ta`sirlashishni namoyon qiladi.
Dispersion o`zaro ta`sirlashishlar ham qutblangan, ham qutblanmagan 
molekulalar orasida amalga oshishi mumkin. Ularning kelib chiqishi kvant 
mexanikasi qonunlari bilan tushuntiriladi, chunki ular elektron qobiqlarining 
o`zaro ta`sirlashishi bilan bog`langandir. 
Umuman olganda ikki molekulaning o`zaro ta`sirlashishi har uchala turdagi 
ta`sirlashishlar yig`indisidan iborat bo`ladi, ya`ni 
U 

U
d 

U
o 

U
i
kabi bo`lib, 
unda dispersion kuchlar katta ahamiyatga ega bo`ladi.
Vodorod bog`lari makromolekulalararo ta`sirlashishning alohida turi bo`lib, 
ular ikki elektrik qarama-qarshi atomlarning vodorod atomi orqali ta`sirlashishida 
namoyon bo`ladi. Bunda vodorod bir paytning o`zida bir elektrik qarama-qarshi 
atom (jumladan O, N, F, Cl, S) va boshqa bir atomning bo`linmagan elektron 
juftligi bilan valentli bog`langan bo`ladi. Bunday bog`lar tarkibida -ON, -SOON, -
N-SO, -NH
2
kabi guruhlar bo`lgan makromolekulalarning o`zaro ta`sirlashishida 
hosil bo`ladi.
Makromolekulalar gidrofob (guruhlari qutbsiz) va gidrofil (guruhlari qutbiy) 
bo`ladi. 
Gidrofil 
makromolekulalar 
qutbiy 
guruhlarga 
ega 
boshqa 
makromolekulalar, past molekulyar birikmalar, jumladan, suv molekulalari bilan 
yuqori darajada ta`sirlashadi. 
Polimer molekulalarining o`ziga xos yana bir xususiyati shundan iboratki, 
ularda molekulalararo o`zaro ta`sirlashishdan tashqari, bitta makromolekulaning 
ayrim qismlari ham o`zaro ta`sirlashadi. Bu makromolekulaning ichki ta`sirlashishi 
deb qaraladi va bunda zanjirli molekulaning bir-biri bilan kimyoviy bog`lanmagan 
atomlari va atom guruhlari o`zaro ta`sirlashishi nazarda tutiladi. 
Makromolekulalararo o`zaro ta`sirlashish o`lchami 
kogeziya energiyasi 
zichligi (KEZ)
orqali ifodalanadi. 
Kogeziya
- bu makromolekulalararo o`zaro 
tortishish kuchi orqali namoyon bo`ladigan yopishqoqlikdir. Kogeziya energiyasi 
zichligi makromolekulalarni bir-biridan cheksiz uzoq masofaga uzoqlashishida 
bajarilgan ishga ekvivalent bo`lib, amaliy jihatdan moddaning bug`lanishiga yoki 
uchib chiqishiga muvofiq keladi. Quyidagi II.4.2-jadvalda chizig`iy polimerlarning 

---

o`zaro ta`sirlashish energiyasini zanjirning 0,5 nm qismiga nisbatan aniqlangan, 
ya`ni solishtirma molyar kogeziyasi keltirilgan. 
Makromolekulalarning polimerlanish darajasi oshib borishi bilan ularning 
o`zaro ta`sirlashishi ham keskin oshadi. Polimerlanish darajasi 

1000 bo`lganda 
o`zaro ta`sirlashish kuchlari kimyoviy bog`lanish kuchlaridan ancha ortib ketadi. 
Oqibatda polimerlarni bug`lantirib gaz holatiga o`tkazib bo`lmaydi. Ammo issiqlik 
ta`sirida polimer molekulalarining harakatchanligi oshadi. Buning natijasida 
makromolekulalararo bog`lar uzilishi va zanjirlar tizimi turli xil fizik holatlarga, 
jumladan suyuq-fazoviy agregat holatga o`tishi mumkin. Shuni aytish joizki, 
makromolekulalar o`zaro ta`sirlashishining issiqlikka bog`liqligini ifodalaydigan 
issiqlik harakatchanligi
tushunchasi mavjuddir. 
II.4.2. jadval. 
Chizig`iy polimerlarning solishtirma molyar kogeziyasi