Microsoft Word 13-атэ-лотин-маъруза doc

Tayanch iboralar 
1. Avtomobil-o'zito'kgichlarga TXK 
2. Refrejerator va furgonlarga TXK 
3. Avtotsisterna kuzovlariga TXK 
4. Karyer avtomobillari ekspluatatsiya sharoitlari 
5. Karyer avtomobillariga TXK 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
98 
 
 
15-MAVZU 
AVTOTRANSPORT KORXONALARIDA MODDIY 
TEXNIKA TA'MINOTI 
REJA 
1.
 
ATK larda moddiy texnik ta'minoti xizmati vazifalari. 
2.
 
Ehtiyot qismlar va materiallarni me'yor bo'yicha rejalash. 
3. ATK ni yonilg'i va boshqa energiya resurslari bilan ta'minlash. 
4. Suyuq yonilg'ini tashib kelish, saqlash va tarqatish. 
5. Yonilg'i sarfini me'yorlash. 
 
Adabiyotlar 
1.Автомобиллар  техник  эксплуатацияси.  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  ва  ўрта  махсус 
таълим  вазирлиги  автотранспорт  олий  ўқув  юртлари  талабалари  учун  дарслик  сифатида  тавсия 
этган. Проф. Сидиқназаров Қ.М. умумий таҳрири остида,  Тошкент “VORIS
-NASHRIYOT”, 2008. 
–
 560 б.
 
2. O.Hamraqulov, Sh.Magdiyev. Avtomobillarning texnik ekspluatatsiyasi. Toshkent, 2005 yil. 
3.  Sidiqnazarov  Q.M.,  Magdiyev  SH.P.  Transport  vositalarining  texnik  ekspluatatsiyasi  fani 
bo'yicha laboratoriya ishlarini bajarish uchun uslubiy qo'llanmalar to'plami. TAYI, ATE kafedrasi, 2008 y. 
 
1.Avtotransport  vositalari  doimo  ko'payishi  va  ulardan  ko'proq  foy-dalanilishi 
natijasida, ekspluatatsion harajatlar oshib bormoqda. Bu harajatlarning bor-yo'g'i 12-15% 
ni texnik xizmat va ta'mirlash (TXK va JT) uchun sarflanadi. Shu bilan birga, yuk tashish 
tannarxi  boshqa  maxsulotlar  (yonilg'i  va  moy  maxsulotlari,  shinalar,  haydovchilar  oyligi 
va  hokazo)  uchun  ketadigan  harajatlarning  qiymatiga,  TXK  va  T  ni  sifatiga  hamda, 
muxandis-texnik xizmati (MTX)ning samarali ishlashiga uzviy bog'liqdir. 
Avtotransport  korxonalarida  (ATK)  texnik  xizmatni  yaxshi  tashkil  qilinmaganligi 
va  ishlab  chiqarishni  boshqarish  to'g'ri  yo'lga  qo'yilmaganligi  sababli,  hodimlarni  30% 
gacha va jihozlarni 40% gacha ish vaqti bekorga yo'qotiladi. 
Bundan  tashqari  avtomobillar  sonini  oshishi  atrof  muhitni  zaharli  moddalar  bilan 
ifloslanishini ko'paytirmoqda. Bu yerda ta'minlash va yondirish tizimlaridagi nosozliklar, 
yonish  mahsulotlari  tarkibidagi  zaharli  moddalarni  qiymatini  2  -  7  martagacha  oshib 
ketishga  olib  keladi.  Hozirgi  vaqtda  halq  xo'jaligining  boshqa  tarmoqlari  kabi, 
avtotransport sohasida ham yaqin yillarda bajariladigan eng asosiy vazifalar belgilangan: 
-  avtotransport  korxonalarini  qaytadan  tiklash  va  zamonaviy  uskunalar  bilan 
jihozlash; 
- yonilg'i va boshqa ekspluatatsion materiallarini tejab sarflash; 
- korxonalarda yangicha boshqarish usullarini tatbiq qilish; 
- atrof muhitni muhofaza qilishni ta'minlovchi usullarni qo'llash va hokazolar. 
Yuqorida  ko'rsatilgan  vazifalarni  bajarish  avtotransport  korxonalarida  ishlaydigan 
muxandis  texnik  hodimlarini  malakasiga  katta  bog'liqdir.  Shuning  uchun  bu  vazifalarni 
bajarish usullarini chuqur o'rganish zarurdir. Avtotransport korxonalarida moddiy texnika 

---

 
99 
ta'minoti  avtotransport  vositalarini  ekspluatatsion  materiallar  (yonilg'i,  moy,  rezina), 
ehtiyot qismlar, agregatlar bilan ta'minlab, ularni betoxtov ishlashi uchun zamin yaratadi. 
ATK 
larida MTT ning asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: 
1)  Korxonalardagi  avtomobillarni  betoxtov  ishlashi  uchun  kerak  bo'lgan  barcha 
materiallar bilan o'z vaqtida ta'minlash, 
2) Ehtiyot qismlar va materiallarni saqlashni tashkil qilish, 
3) Omborlardagi ehtiyot qismlar va materiallarni aylanishni ko'paytirish, 
4)  Avtomobillarga  texnik  xizmat  ko'rsatishda  va  ta'minlash  ishlarini  bajarishda 
ehtiyot qismlarni va materiallarni tejab tergab ishlatishni ta'minlash. 
ATK larda MTT ni samaradorligini oshirish sarflashni zamonaviy normativlaridan 
foydalanishga uzviy bog'liqdir. Shu bilan birga ehtiyot qismlar va materiallarni o'z vaqtida 
olib kelib yaxshi saqlash va to'g'ri taqsimlash katta ahamiyatga egadir. 
Ta'minot  rejalari  kelgusi  yildagi  yuk  va  yo'lovchilarni  tashish  rejalarini, 
ekspluatatsiya  qilish  sharoitlarini  hisobga  olgan  holda  ishlab  chiqilishi  kerak.  Bu  rejalar 
shundagina tejamkorlikni ta'minlay oladi. 
ATKlarda  ishlab  chiqarishda  ishlatiladigan  ehtiyot  qismlar  va  boshqa  materiallar 
quyidagi asosiy qismlarga bo'linadi: 
- agregatlar va ehtiyot qismlar  40...60% 
- har xil materiallar 
 
 
10...12% 
- shinalar 
 
 
 
 
8...15% 
- yonilg'i 
 
 
 
 
4...8% 
- asbob-uskunalar va vositalar  15...28% 
Ehtiyot qismlar va materiallar ishlash qobiliyati va chidamligiga qarab ham, har xil 
guruhlarga bo'linadi: 
1) Ishlay bilish qobiliyati avtomobilnikiga teng qismlar, 
2) Harakat havsizligini ta'minlovchi qismlar, 
3) Ishlay bilish qobiliyati kam va ularni ish jarayonida almashtirish hisobga olingan 
qismlar, 
4) Oldingi 3 guruh qismlarni almashtirish jarayonida, almashtiri-lishi zarur bo'lgan 
yordamchi qismlar. 
Ko'rinib  turibdiki  biz  rejalashtirishda  asosiy  diqqatimizni  keyingi  3  guruh 
qismlarga qaratishimiz kerak. 
 
ATK larda saqlanadigan, ishlatiladigan ehtiyot qismlar va materiallarni turlari 4000 
ga  yetadi.  Bu  qismlar  va  materiallarni  omborlariga  biron-bir  qonuniyat  bilan 
joylashtirilmasa,  ularni  topib  olish  juda  ko'p  vaqtni  oladi.  Shuning  uchun  saqlanadigan 
ehtiyot  qismlar  va  materiallar  ma'lum  qonuniyatga  asosan  bo'linadi  va  peshtaxtalarga 
joylashtiriladi.  Ehtiyot  qismlar  guruhlarga,  guruhlar  guruhchalarga  va  h.k  bo'linib 
nomenklatura  qatorlari  hosil  bo'ladi.  Bu  qator  bo'yicha  har  bir  qism  3  yoki  4  raqamdan 
iborat yorliqqa ega bo'ladi. Ko'rsatilgan shakl pog'onali narvon bo'yicha bo'linish deyiladi. 
Ehtiyot  qismlar,  metall  materiallar  omborxonada  maxsus  ko'p  qavatli  peshtaxtalarda 
saqlanadi. Shinalar ham 2 qavatli peshtaxtalarda tik turgan holda saqlanadi. Kameralarga 

---

 
100 
ozroq dam berilgan holatda ilgaklarda saqlanadi. Ular vaqti-vaqti bilan bir oz aylantirilib 
turiladi. Shinalar ombori qorong'i bo'lib, u yerda havoni harorati me'yorida bo'lishi kerak 
((-10
°
S
<
  t 
<
 
+
20
°
C  oralig'ida),  tez  yonadigan  materiallar  bo'yoqlar,  laklar,  eritgichlar 
maxsus  yong'inga  chidamli  qurilmalarda  saqlanishi  zarur.  Kislotalar  solingan  shisha 
idishlar, yumshoq idishlarda, alohida xonalarda saqlanishi kerak.